pedagogika. Codzienność szkoły. nauczyciel

Praktyka codziennej rzeczywistości analizowana z perspektywy funkcjonowania szkół jako instytucji edukacyjnych przekonuje, że szkoła była i nadal jest punktem wyjścia badań i rozważań teoretycznych nad jej istotą, jakością i rozwojem. Bezsprzecznie tempo doświadczanych zmian i „kurczący się” świat wymuszają inne niż dotychczas podejście do miejsca i roli szkoły. Świadomość pojawiających się problemów skłania badaczy, teoretyków i praktyków do poszukiwania rozwiązań najbardziej skutecznych i efektywnych dla przyszłości edukacji, a przede wszystkim rozwoju jej uczestników. Odwołując się do motta zaczerpniętego z dzieł Heraklita, można powiedzieć – w nieco uproszczony sposób – że każdy dzień pracy nauczyciela, każda jego­ chwila w szkolnej codzienności jest inna. Cechuje ją niepowtarzalność zdarzeń i sytuacji. Mimo systematycznych, regularnych (codziennych czy cotygodniowych) spotkań nauczyciela z uczniami w szkolną codzienność wpisane są zmienność, nietypowość, niestandardowość. Wymaga to od nauczyciela radzenia sobie z wciąż nowymi, nieznanymi i nieprzewidywalnymi zadaniami, sytuacjami, wyzwaniami. Taki stan współczesnego świata nakłada na nauczyciela konieczność radzenia sobie z „płynną rzeczywistością” i podjęcia niekonwencjonalnych czynności. Szkolna rzeczywistość ujęta w formalnoprawne ramy wyznacza każdemu nauczycielowi konkretne funkcje i zadania. Analizując te najbardziej aktualne, można powiedzieć, że preferuje się model nauczyciela o rozszerzonym profilu zawodowym i jednocześnie otwartym podejściu do wykonywanych zadań. Aby im sprostać, aby poradzić sobie z płynnością i zmiennością, nauczyciel musi ustawicznie się doskonalić, poddawać refleksji codzienną rzeczywistość i szukać nowych rozwiązań, by łatwiej wchodzić w to, co z jednej strony oczywiste, codzienne, zwykłe, a z drugiej – jeszcze nieznane. Joanna Rutkowiak podkreśla, że zmieniające się sytuacje zawodowe stawiają pedagogów przed koniecznością ciągłego uczenia się nowych zachowań. Uczenie się ich zależy od tego, czy nauczyciel upraszcza nowe sytuacje i usiłuje je rozwiązać znanymi mu sposobami, przez co utrwala to, co znane, czy też nie. Zależy również od tego, czy analizuje nowe sytuacje i czy dostrzega w nich nowe elementy oraz – co za tym idzie – poszukuje nowych rozwiązań, które wypracowuje stosownie do różnorodności sytuacji dydaktyczno-wychowawczych. Odczytanie codziennych doświadczeń nauczyciela przez pryzmat zmiany stawia przed kadrą nauczającą nowe wymagania, przede wszystkim otwarcia się, odpowiedzialności i przyjęcia własnych strategii działania w ciągłym procesie uczenia się. Książka Codzienność szkoły. Nauczyciel ukazuje rzeczywistość szkoły w różnych jej wymiarach z perspektywy nauczyciela. Atutem prezentowanych treści jest teoretyczne osadzenie atrybutów/przymiotów codzienności, takich jak: czas, przestrzeń, powszedniość, odświętność, w teoriach filozoficznych, socjologicznych, antropologicznych oraz w pedagogice, by w dalszej kolejności móc się odwoływać do badań penetrujących meandry szkolnej rzeczywistości doświadczanej przez nauczycieli. Podejmowane przez Autorów analizy zogniskowały się wokół trzech kluczowych zagadnień: 1. codzienność w ujęciu teoretycznym, 2. wymiary codzienności nauczyciela, 3. potrzeby zmiany w codziennej pracy nauczyciela. Wprowadzeniem w całość prezentowanych w pracy rozważań i badań jest tekst Anny Murawskiej Kłopotliwy czas szkolnej codzienności. Autorka, inspirując się uwagami Emmanuela Lévinasa o wewnętrznym, przeżywanym czasie człowieka, przyjmuje, że czas ma istotne znaczenie w szkolnej codzienności. Twierdzi, że jest on kłopotliwy dla uczniów i nauczycieli, co sprawia, iż w codzienności szkolnej pojawia się wiele patologicznych praktyk. Przyjęcie perspektywy doświadczanego czasu i przestrzeni ukazuje różnorodność rzeczywistości szkolnej i pracy nauczyciela. Znajdują się w niej zarówno dobrze rozpoznane obszary i działania pedagogiczne, jak i nowe pola, jeszcze nie do końca zbadane i opisane. Tym samym tekst stanowi pewnego rodzaju mapę poruszanych przez innych autorów wątków. Potwierdzają to słowa Adama Hernasa, który uważa, że czas […] w prostym doświadczeniu codzienności rozumiany jest jako nieustanna zmiana, która dokonuje się w teraźniejszości, towarzysząc ludzkiemu działaniu. Pierwsza część opracowania, zatytułowana Codzienność w ujęciu teoretycznym, stanowi swoiste wprowadzenie w różne sposoby ujmowania codzienności, jej charakterystyczne cechy, przymioty i atrybuty, które stają się kanwą rozważań naukowo-badawczych, a także wniosków z badań empirycznych, prezentowanych w kolejnych częściach. W rozważania teoretyczne wprowadza artykuł Bożeny Muchackiej, Codzienność szkolna – codzienność w szkole: między pedagogiką a etyką. Tekst, co podkreśla sama Autorka, jest próbą interpretacji codzienności szkolnej jako istotnego źródła etycznego wymiaru edukacji w kontekście doświadczanych, na nieznaną dotąd skalę, przeobrażeń (edukacja do/wobec zmiany). Stawia to przed nauczycielami nowe wyzwania – przygotowania uczniów do zmiany i uczynienia z niej czynnika samorozwoju człowieka i rozwoju świata. Zadania te – wypływające z troski o edukację uczniów – możliwe są do zrealizowania wyłącznie wtedy, kiedy relacje pomiędzy nauczycielami i uczniami są prawidłowe, i tylko wówczas, gdy – jak podkreśla Autorka – stają się źródłem etycznego wymiaru edukacji. W artykule Trzy wymiary codzienności i ich potencjalność semantyczna dla pedagoga/nauczyciela Ryszarda Cierzniewska podejmuje analizy, wychodząc od odpowiedzi na trzy kluczowe pytania: Jak „świat życia” uczynić kategorią myślenia i działania pedagogicznego? W jakie sensy pedagogiczne może wyposażyć tytułowa kategoria? Jak przenieść znaczenia na konkretne sytuacje pedagogiczne? Autorka podkreśla, że pytania te prowadzą od ogółu do szczegółu i z powrotem do ogółu, organizując hermeneutyczną logikę wywodu i wskazując równocześnie na jego strukturę. W rezultacie zabieg ten pozwala podjąć próbę „przeniesienia poezji teorii na prozę myślenia o codzienności”. Tekst Joanny M. Łukasik, Codzienność jako powszedniość – odświętność w ujęciu Bogdana Suchodolskiego, stanowi próbę przedstawienia codzienności, której dwoistość zawiera się w cechach powszedniość – odświętność, analizowanej w perspektywie antropologicznej, filozoficznej i socjologicznej. Zabieg ten odwołuje się do wypracowanego pod koniec lat 60. ubiegłego wieku dorobku B. Suchodolskiego, który jako pierwszy na gruncie polskiej pedagogiki wprowadził problematykę codzienności. Zaskakujące może się wydać, że przywołane przez Autorkę wywody nadal są trafne i aktualne oraz doskonale wpisują się w nurt współczesnej socjologii, antropologii i pedagogiki codzienności. Interesującą perspektywę analiz przyjęła Agnieszka Zalewska-Meler w artykule zatytułowanym Kategoria czasu w refleksji nad życiem codziennym. Punktem wyjścia uczyniła kategorię czasu w odniesieniu do sposobów jego przeżywania w życiu codziennym, indywidualnego zarządzania nim jako składnika osobistych wyborów. Autorka zwraca uwagę na zagrożenia wynikające choćby z coraz szybszego tempa życia zbiorowego czy nierównej dystrybucji czasu społecznego oraz rozważa problem organizacji czasu wolnego w kontekście nieradzenia sobie z jego nadmiarem (czas wolny pusty), przystosowania się do szybkiego tempa życia (życie w oparach pośpiechu), czy też nieposiadania czasu wolnego (pracoholizm). Druga część pracy zawiera teksty, w których Autorzy podjęli rozważania nad różnymi wymiarami codzienności zawodowej nauczyciela. Uwypuklanie poszczególnych aspektów codzienności, eksponowanie jej określonych wymiarów jest warunkowane głównie tym, że „w doświadczeniu egzystencjalnym pojawiają się przecież tylko takie fakty, w których jesteśmy bezpośrednio obecni”. Zatem to, co jest charakterystyczne dla podmiotów doświadczających codzienności, oraz to, jakie aspekty codzienności są dominujące, wynika z faktu, że odczuciami codzienności i niecodzienności rządzą […] subiektywny wybór, jednostkowa ocena godnych wyróżnienia zdarzeń albo ich lekceważenie, przeczucie niezwykłości chwili, czy też uznanie jej za czas zupełnej zwyczajności. Joanna Madalińska-Michalak w artykule Odnajdywanie własnej drogi w codzienności szkoły codzienność szkoły przedstawia z punktu widzenia dyrektora placówki. Na podstawie przeprowadzonych badań ukazuje, jak może się kształtować tożsamość dyrektorów szkół w procesie poszukiwania własnej drogi funkcjonowania w codzienności szkoły. Dyrektor szkoły, rozpoczynając pracę, nie jest zorientowany we wszystkich problemach, z którymi przyjdzie mu się zmierzyć. Jego codzienna praktyka edukacyjna wyłania nowe sytuacje i potrzebę sprostania różnym decyzjom i zadaniom, które mogą być potwierdzeniem panującego w szkole porządku i uczestnictwa w nim. Mogą też prowadzić do podejmowania prób zmieniania i redefiniowania tego porządku, w rezultacie zaś – tworzenia nowej wizji szkoły. Stają się więc tym samym źródłem nowych doświadczeń, wiedzy, refleksji i nowych umiejętności. Tekst Ewy Murawskiej Barwy nauczycielskiej codzienności jest swoistą analizą pracy nauczyciela przez pryzmat filozoficznych i socjologicznych koncepcji codzienności. Odwołując się do nich, Autorka stara się przedstawić pracę nauczyciela z perspektywy codziennego doświadczania przez niego sukcesów i porażek. Podobny wydźwięk ma artykuł Małgorzaty Kabat – (Nie)zwykła codzienność nauczyciela – kilka refleksji z teorii i badań. Punktem stycznym jest codzienna aktywność nauczyciela ujęta w ramy zwykłych i niezwykłych sytuacji. Autorka przyjęła tę perspektywę za Mihályem Csíkszentmihályim – jego zdaniem codzienność (jej urok) tkwi w nadaniu życiu i podejmowanej działalności określonego kierunku. M. Kabat przedstawia więc wielorakie aspekty codzienności nauczyciela w kontekście zaangażowania ukierunkowanego na wyzwolenie określonych mechanizmów i procesów (konfrontowanych zarówno z samym sobą, jak i z otoczeniem). Pozwala to na wypracowanie własnego stylu codziennego funkcjonowania, tak by zaznaczyć w nim swoje miejsce i pobudzać do realizacji wspólnego dobra rozumianego jako myślenie i działanie wśród innych i dla innych. W kolejnym artykule Anna Gajdzica codzienność ujmuje z perspektywy nauczyciela określonego przymiotnikiem „niecodzienny” (Codzienność „niecodziennych” nauczycieli funkcjonujących w polskich szkołach na obczyźnie). Przyjęta w tytule kategoria niecodzienności odnosi się do specyfiki funkcjonowania nauczycieli pracujących w polskich szkołach poza granicami kraju. Jak zauważa autorka, często traktuje się ich w sposób marginalny. Jest to bezzasadne chociażby dlatego, że obserwowane w ostatnich latach masowe migracje młodych ludzi zwiększają populację polskich dzieci przebywających z rodzicami poza krajem. W tej sytuacji w sposób szczególny należy się zainteresować szkołami stwarzającymi młodym ludziom szansę na kontakt z polskością. Specyfika pracy nauczycieli na obczyźnie została zilustrowana przykładem Polaków pracujących w polskich szkołach w Pradze i Wiedniu. Warte podkreślenia jest to, że nauczyciele z badanych szkół przychodzą do pracy z radością i tak też ją wykonują, mimo iż każdego dnia napotykają wiele problemów w szkolnej praktyce. Zdecydowanie odmienną postawę w pracy – głównie nauczycieli młodych – obserwuje Jolanta Sajdera. W jej rozważaniach punktem wyjścia staje się poczucie ambiwalencji (Nauczyciel niepublicznego przedszkola w codziennym poczuciu ambiwalencji). Za normę codzienności oraz źródło poczucia ambiwalencji początkujących nauczycielek w przedszkolu Autorka przyjmuje dokonywanie wyborów. Jej zdaniem znajomość czynników, które wywołują poczucie ambiwalencji, oraz takich, które ułatwiają radzenie sobie w sytuacjach konfliktów wewnętrznych, jest podstawą dobrego funkcjonowania w przyjętej roli. Część trzecia, zatytułowana Potrzeby zmiany w codziennej pracy nauczyciela, stanowi opis problematycznych obszarów pracy pedagogów. W powyższe zagadnienia wprowadza artykuł Jolanty Szempruch – Wypalenie zawodowe nauczycieli w szkolnej codzienności. Autorka analizuje model wypalenia, jego symptomy i konsekwencje w warunkach szkolnych. Zwraca szczególną uwagę na źródła, obszary i znaki wypalenia zawodowego, przedstawiając równocześnie strategie zapobiegania mu. Warto podkreślić, że skuteczne zapobieganie trudnościom w pracy zawodowej nauczyciela, jego zawodowemu wypaleniu (lub przedwypaleniu), powinno mieć miejsce już na etapie przygotowania do zawodu, czyli w trakcie kształcenia nauczycieli. Jednym ze sposobów może być odpowiednia organizacja praktyk. Na tym zagadnieniu skupia się Elżbieta Męcina-Bednarek w artykule Praktyki w kształceniu pedagogów a kategoria innowacyjności. Autorka wychodzi z założenia, że nabywanie praktycznych umiejętności w rzeczywistych warunkach pracy placówki oświatowej jest kluczowym komponentem przygotowania do pracy zawodowej studentów – przyszłych nauczycieli. Przyjęte założenie potwierdza, że wiedza teoretyczna może być weryfikowana w szkolnej rzeczywistości. Wówczas student ma możliwość zdobywania umiejętności i poszerzania nauczycielskich kompetencji. Powyższe rozważania kontynuuje tekst Marty Krasuskiej-Betiuk Teoria społecznych reprezentacji w badaniach uczestników praktyk pedagogicznych. Odwołując się do koncepcji Serge’a Moscoviciego, Autorka dowodzi użyteczności jej zastosowania w analizie interakcji zachodzących we wspólnocie edukacyjnej, którą tworzą uczestnicy praktyk pedagogicznych. Renata Reclik w opracowaniu zatytułowanym Kompetencje przyszłych nauczycieli edukacji wczesnoszkolnej w zakresie konkretyzacji i abstrahowania jako determinanta poprawnego kształtowania pojęć matematycznych uczniów koncentruje się na tezie, że osobą, która kształtuje nie tylko postawy dzieci wobec przedmiotu, lecz przede wszystkim ich sposób funkcjonowania w przestrzeni matematycznej, jest nauczyciel wczesnej edukacji. Analizując kompetencje przyszłych nauczycieli edukacji wczesnoszkolnej w zakresie matematyki, wskazuje na ich słabe punkty oraz związane z tym konsekwencje dla edukacji dzieci. Sugeruje równocześnie wprowadzenie odpowiednich modyfikacji jeszcze na etapie przygotowania do pracy. W artykule Współpraca z rodzicami z perspektywy nauczycieli edukacji wczesnoszkolnej – raport z badań Marzena Sendyk podejmuje kolejną, ważną z perspektywy przygotowania do pracy zawodowej nauczyciela problematykę współpracy z rodzicami uczniów. Autorka odwołuje się do własnych badań i ocenia: formy współpracy, czynniki sprzyjające i utrudniające ten proces, postawy nauczycieli wobec współpracy oraz poziom ich przygotowania do inicjowania działań wspólnotowych. We wnioskach końcowych wyeksponowano możliwości pokonywania trudności pojawiających się w procesie współpracy nauczycieli z rodzicami oraz wskazano konieczność włączenia odpowiedniego przygotowania nauczycieli do pracy w tym zakresie. Książkę zamyka tekst Edyty Kahl, O odnowę szkoły – zmagania opozycji z władzą w obliczu rozłamu realnego socjalizmu w Polsce. Autorka zarysowuje w nim sytuację w oświacie u schyłku realnego socjalizmu w kontekście polityki prowadzonej przez władze centralne, ukazując na tym tle wybrane postulaty i przedsięwzięcia opozycji oświatowej, skierowane na decentralizację systemu oświatowego, uspołecznienie, naprawę ideową i programową szkoły oraz szerzenie świadomości społecznej w zakresie ówczesnego stanu oświaty. Artykuł ten można odczytać jako prowokację do refleksji nad tym, co wniosły do współczesnej rzeczywistości oświatowej zmiany polityczne w Polsce, na ile są one w dalszym ciągu aktualne, w jakich obszarach – zwłaszcza w kontekście wyzwań XXI wieku oraz towarzyszących mu wszechobecnych przeobrażeń. To przecież od nauczyciela zależy, czy zmiana zaistnieje w codzienności szkolnej, czy nie. Wówczas ważne może się wydać inne pytanie: Jak współczesny nauczyciel radzi sobie ze zmianami oraz czy potrafi przeciwstawić się w swych działaniach destrukcyjnym tendencjom lub nieprzemyślanym decyzjom? Pytanie to pozostawiamy otwarte – być może stanie się zapowiedzią kolejnej publikacji poświęconej nauczycielowi uwikłanemu w zmianę wpisaną w codzienność. * Analizy naukowe z wykorzystaniem kategorii „codzienność”, które dotoczą szkoły widzianej oczyma nauczycieli, uczniów i ich rodziców, otwierają nowe i wartościowe poznawczo pola analiz teoretycznych oraz ukazują rozległy obszar badań empirycznych. W prezentowanym układzie zbiór tekstów może stanowić jedynie wstęp do dalszej dyskusji. Nie rozwiązuje bowiem wszystkich kwestii, a raczej prowokuje do stawiania kolejnych pytań, podejmowania refleksji i badań. Wyrażamy nadzieję, że treści przedstawione w pracy staną się źródłem takiej inspiracji, która przełoży się na projekty badawcze konfrontujące teorię z praktyką codzienności szkoły (a w niej – poszczególnych podmiotów), pozwolą lepiej poznać jej oblicza, osiągnięcia i trudności, a także ukażą perspektywy możliwego rozwoju. Joanna M. Łukasik Inetta Nowosad Mirosław J. Szymańsk