Dzieło artysty, który rozpoczyna karierę od publikacji własnej autobiografii, budzi zrozumiałe obawy. Wszak zwykle opis własnych dokonań stanowi podsumowanie twórczego życia, jego ukoronowanie, swoiste opus magnum. Nic nie zastąpi bowiem długich lat zdobywania doświadczeń, oddawania się przemyśleniom, ideowego ewoluowania, twórczego dojrzewania. Odpowiednia perspektywa czasu pozwala zaś na spojrzenie na to wszystko chłodnym okiem, ujęcie w zobiektywizowanej formie i wyciągnięcie uniwersalnych wniosków. Wydaje się, że młody, dopiero wkraczający na scenę twórca nie jest w stanie uzyskać dystansu niezbędnego do takiego postrzegania własnego życia, a brak doświadczeń z różnych etapów tegoż skutecznie ogranicza wiarygodność przekazu.
Nic więc dziwnego, że tego rodzaju obawy – ze strony wydawców, krytyków i czytelników – dotyczyły też Marjane Satrapi i jej debiutanckiej powieści graficznej „Persepolis”. Szybko okazało się jednak, że komiks jest dziełem zdecydowanie wyrastającym ponad przeciętność, a jego autorka to artystka w pełni dojrzała i świadoma. Na „Persepolis” posypał się deszcz nagród, a czytelnicy na całym świecie je pokochali. Ta popularność zaowocowała ekranizacją, która otrzymała m.in. nominacje do Oscara i Złotego Globu oraz nagrodę jury festiwalu w Cannes. Zbiorcze wydanie „Persepolis” ukazało się w naszym kraju w serii „Kanon Komiksu”, jako jedno z dwunastu dzieł najważniejszych dla gatunku.
W komiksie Satrapi historia jej dzieciństwa i młodości zostaje nierozerwalnie spleciona z dziejami jej ojczyzny – Iranu. Bo dzieje te wywierały – często niechciany i nieodwracalny – wpływ na każda sferę życia mieszkańców kraju. Kolejne burzliwe wydarzenia oglądamy oczami bohaterki, przefiltrowane przez jej emocje charakterystyczne dla danego etapu rozwoju. Jest to obraz interpretowany przez jej wrażliwość i intelektualną dociekliwość, a więc mocno subiektywny, ale przez to zdecydowanie bardziej wiarygodny i poruszający od bezosobowej reporterskiej relacji.
Widzimy więc z perspektywy dziecka, a potem dorastającej dziewczyny, walkę o obalenie dyktatury szacha i rewolucję islamską, która szybko wprowadza dyktaturę jeszcze brutalniejszą. Obserwujemy narzucanie coraz bardziej radykalnych ograniczeń wynikających z islamistycznych dogmatów (jak np. obowiązkowe „skromne” stroje dla dziewcząt) i łapanki Strażników Rewolucji na tych, którzy tym zarządzeniom się nie podporządkowują. Stajemy się świadkami szaleństwa wojny z Irakiem i walki prowadzonej przez teokratyczny reżim z własnym narodem.
Polscy czytelnicy pamiętający czasy komunizmu bez problemu dostrzegą podobieństwo doświadczeń historycznych, dzielonych przez siebie z mieszkańcami Iranu. Wspólne będą dla nich przejścia związane z życiem w kraju rządzonym przez totalitarny reżim i borykanie się ze spowodowanymi przez to ograniczeniami. Podobne będą uczucia spętania możliwości i braku perspektyw, doznania niedostatku wszelkiej wolności i dóbr materialnych pierwszej potrzeby. Równie dokuczliwa okaże się wymuszona przez rządzących hipokryzja, prowadzenie podwójnego życia i ukrywanie własnych poglądów, a także obawa przed inwigilacją i donosicielstwem. Analogiczne będą różne formy oporu wobec systemu, kontestowania go, walki z jego nakazami i zakazami. Wreszcie zbieżne okaże się zapatrzenie w Zachód, wydający się ziemią obiecaną, rajem wolności, praw obywatelskich, swobody poglądów, wyznania, obyczajów.
Pomiędzy sytuacją w komunistycznej Polsce i w porewolucyjnym Iranie łatwo też wskazać oczywiste różnice, z powodu których ten ostatni jawi się miejscem dużo groźniejszym, zdecydowanie bardziej restrykcyjnym, działającym na bardziej absurdalnych zasadach. Dość wspomnieć o wojnie z Irakiem, która pochłonęła milion istnień i zrujnowała kraj. O fizycznej likwidacji każdego, kto głosił poglądy w jakikolwiek sposób opozycyjne wobec reżimu. Albo o wprowadzeniu rygorystycznego prawa obyczajowego i drastycznych kar za jego łamanie, zgodnych z nakazami szariatu. W PRL-u Kościół bywał, nie tylko dla wierzących, oazą wolności, w Iranie religia stała się źródłem systemu generującego zniewolenie.
Marjane należy do rodziny, której wielu członków było i jest zaangażowanych w działalność polityczną. Nic więc dziwnego, że polityka przenika do życia Satrapich na każdym kroku. Często burzy je i wyrywa z szeregów krewnych kogoś, kto potem nigdy nie wraca. Pomimo tego rodzina, a Marji w szczególności, chce żyć normalnie i cieszyć się małymi radościami tego życia. W realizacji pragnień wytrwale wspomagają dziewczynkę rodzice, wychowujący ją na osobę świadomą, niezależną i rozmiłowaną w wolności. Marji zawsze też może liczyć na babcię, która z ciepłą mądrością udziela jej rad, co przystoi, a czego nie przystoi czynić przyzwoitemu człowiekowi. Na różnych etapach życia bohaterka spotyka też inne osoby, które pomagają jej kształtować własną osobowość: czy to przez pozytywny, czy też – niestety częściej – przez negatywny wpływ na jej życie.
Spędzając dzieciństwo w Teheranie, Marji stara się wykroić z nieprzyjaznej rzeczywistości własny kawałek wolności. Wymyśla z rówieśnikami szalone zabawy, prowadzi „rozmowy z Bogiem”, kłóci się z lojalnymi wobec reżimu nauczycielami, korzysta z zakazanych przez religijne prawa dóbr i rozrywek. Do takich kontestacyjnych działań należą np. noszenie dżinsów, butów Nike, znaczka z Michaelem Jacksonem, słuchanie zachodniej muzyki popowej czy metalowej. W końcu jednak, aby zapewnić córce lepszą przyszłość, rodzice decydują się na wysłanie jej do europejskiej szkoły.
Czternastoletnia Marji trafia do Wiednia, gdzie w całkowicie obcym środowisku musi sobie radzić sama. Niezmiernie dziwi się temu, czym żyją tutejsze nastolatki, jakie banalne sprawy są dla nich ważne, jakie drobiazgi urastają do rangi problemów. Owocuje to wieloma gorzkimi spostrzeżeniami dotyczącymi Europejczyków, ich odnoszenia się do imigrantów i innych kultur. Z kolei przeżycia i poglądy bohaterki natrafiają na mur niezrozumienia. Kładzie się to cieniem na jej życiu towarzyskim i uczuciowym, jakże ważnym dla każdej dojrzewającej dziewczyny.
Po czterech latach Marjane wraca do Iranu i próbuje się w nim na nowo odnaleźć. Ale w ojczyźnie czuje się już równie obco, co na europejskim wygnaniu. Nie potrafi nawiązać bliskiego kontaktu z rodziną ani dogadać się z rówieśnikami. Coraz bardziej uwierają ją społeczne i obyczajowe ograniczenia. Przeżywa ostry kryzys tożsamości. W jego opanowaniu nie pomagają jej zmiany pomysłu na siebie, studia, małżeństwo. W końcu postanawia ponownie wyjechać z kraju i budować swoje życie tam, gdzie będzie mogła w pełni korzystać z wolności.
W wielowarstwowej i wieloaspektowej opowieści Satrapi splata się ze sobą wiele wątków i prezentowany jest cały wachlarz problemów. Na pierwszy plan wysuwają się motywy związane z wolnością. Z jej brakiem i jej nadmiarem, z metodami jej ograniczania i walką o jej uzyskanie. Z ludzkim pragnieniem i umiłowaniem wolności oraz z tym, co dzieje się z człowiekiem, gdy mu jej brakuje. Z tego punktu widzenia „Persepolis” to wielki manifest na rzecz wolności – zarówno w wymiarze politycznym, jak i społecznym i osobistym.
Drugi z dominujących w komiksie motywów to kwestia ludzkiej tożsamości. Jej kształtowania, utraty i poszukiwania w świecie pełnym ograniczeń, konfliktów i zła. Rosnące wyobcowanie bohaterki jest pochodną wielu nakładających się na siebie czynników: wyjątkowej wrażliwości, braku oparcia w społeczeństwie, niedostatku różnych aspektów wolności, niemożności identyfikowania się z rolami narzucanymi przez opresyjne normy, przymusowej emigracji z ojczyzny.
Satrapi opowiada o osobistych, często bardzo intymnych przeżyciach z wielką odwagą, a jednocześnie w sposób niezwykle sugestywny i uniwersalny. Dzięki temu jej komiks wzbudza podobne emocje wśród czytelników pochodzących z różnych kręgów kulturowych. Jego wielkim atutem jest również prostota przekazu. Czarno-białe kadry schematycznie ilustrują jedynie fakty i emocje, nie odwracając uwagi graficznymi ozdobnikami. Te czynniki sprawiają, że „Persepolis” jest w stanie dotknąć głębokiej prawdy zarówno o współczesnym Iranie i jego mieszkańcach, jak i o świecie i człowieku w ogóle.