Ku życiu wartościowemu Tom 1. Idee – Koncepcje. IDEE – KONCEPCJE – PRAKTYKI

[...] Pierwszą część niniejszego tomu – Idee – otwiera wystąpienie Honorowego Przewodniczącego Polskiego Towarzystwa Pedagogicznego profesora Zbigniewa Kwiecińskiego Wychowanie do człowieczeństwa. Uwagi po Nicei. Wskazując współczesne kryzysy w szerokim globalnym kontekście, Autor podkreśla, że nie tylko nie zabijają one nadziei, lecz ją wzmagają. Generują bowiem otwartość na wiedzę konieczną do przetrwania i rozwoju, do samodzielnych wyborów w życiu osobistym, zawodowym, społecznym i politycznym; wyzwalają zdolności do krytycznego osądu, do pożytecznych zaangażowań społecznych, życzliwej troski i wsparcia słabszych. Ku temu właśnie zorientowane są idee pedagogiki pozytywnej – ku człowieczeństwu – której celem jest wolność zapewniająca wszystkim bez wyjątku umiejętność czytania kultury i świata oraz umiejętność samodzielnego myślenia. Mieszczą się w tym zobowiązania pedagogiki jako dyscypliny naukowej, a zwłaszcza budzenie i rozwijanie wrażliwości etycznej pedagogów na to, czego doświadcza naukowiec w swojej drodze ku odpowiedzialności i prawdzie.

Problematyka ta jest rozwijana przez Przewodniczącą Polskiego Towarzystwa Pedagogicznego profesor Joannę Madalińską-Michalak w tekście Pedagogika i życie wartościowe. Etos prawdy i odpowiedzialności. Autorka, akcentując dążenie do prawdy i odpowiedzialności badaczy jako fundament jakości pedagogiki, podkreśla znaczenie tych wartości dla życia społecznego w wymiarze ludzkim i instytucjonalnym, w tym dla rozwijania społeczności naukowej pedagogów. Szczególną uwagę zwraca na znaczenie dbałości o jakość poznania naukowego, jakość praktyki badań oraz jakość życia naukowców i ich wspólnoty naukowej. Na tym tle wskazuje związki między rozwojem pedagogiki i życiem wartościowym pedagoga-naukowca w kontekście zmian zachodzących obecnie w nauce i życiu naukowców, między etosem nauki i uczonego. Nabiera to szczególnej wagi w kontekście wielości źródeł, perspektyw czy orientacji teoretycznych w pedagogice oraz prawa pedagogów do dokonywania wyborów w taki sposób, aby nie być posłusznym wobec prób narzucania przez innych dogmatyzacji myślenia, aby zachować aksjologiczną postawę „wzorca zbudowanego z najszlachetniejszej stali”, a nie „plasteliny lub gliny”.

Tę ideę rozwija Przewodniczący Komitetu Nauk Pedagogicznych Polskiej Akademii Nauk profesor Bogusław Śliwerski w artykule (Nie)widzialność pedagogiki naukowej i praktycznej. Podkreśla w nim uwikłanie pedagogiki i edukacji w konteksty polityczne i konieczność wrażliwości na aksjologiczność ról i postaw pedagogów wnoszących w swoje działania uznawane przez siebie wartości, nawet wówczas, gdy zdają się niewidoczne. Obecność lub nieobecność pedagogiki i pedagogów w szeroko pojmowanej oświacie, edukacji, środowiskowej animacji czy wspomaganiu osób niepełnosprawnych nie pozostaje bez znaczenia nie tylko dla rozwoju nauki, ale w równej mierze dla wartościowego jednostkowego i wspólnotowego życia. Autor podkreśla konieczność zachowania aksjologicznej perspektywy badań, odwagi w podejmowaniu nowych problemów, jawiących się niekiedy (i dla niektórych) jako herezje.

Otwarty dostęp do wiedzy i nabywania umiejętności generuje nowe podejścia do kształcenia i uczenia się. Formalna edukacja jest tylko jednym ze źródeł kompetencji. Stefan M. Kwiatkowski w tekście Edukacja formalna, pozaformalna i nieformalna – wzajemne związki rozwija zamysł i argumenty wdrażania procedury walidacji jako sposobu uznawania i certyfikowania wiedzy, umiejętności i kompetencji społecznych kształtowanych poza formalną edukacją. Za sprawą walidacji kompetencji edukacja pozaformalna i nieformalna nabierają nowej wartości, która ma szansę być urzeczywistniana w codziennych praktykach podmiotu, jakkolwiek wymaga pokonania wielu przeszkód.

Walka o wartości jest zawsze walką o człowieka. Wychodząc od rozbieżności między dwoma stanowiskami, z których jedno głosi kryzys wartości (subiektywizm i relatywizm wartości), a drugie przekonanie o obiektywistycznym istnieniu wartości, wskazuje się nie tyle na wartości, ile na kryzys człowieka, a konkretnie, kryzys ludzi zdolnych do realizowania wartości związany z zanikiem wrażliwości na wartości i osłabieniem zdolności wartościowania. Marian Nowak w artykule Kryzys wartości czy kryzys człowieka XXI wieku? pisze, że wartości łączą ludzi, prowadzą do podejmowania decyzji o współpracy i stanowią podstawę zawierania paktów, także politycznych. Wartości ułatwiają i pomagają ludziom w percepcji własnej tożsamości osobowej oraz odsłaniają rozumienie klimatu życia politycznego, społecznego, kulturalnego i ekonomicznego. Wartości są jednocześnie tym, co reprezentuje osobę wobec społeczności lub legitymizuje społeczność wobec osoby i wobec samej siebie. Tak pojmowane i urzeczywistniane wartości są podstawą formowania i doświadczania podmiotowej tożsamości oraz wypracowania strategii rozwoju i zachowania pokoju na bazie integracji obywatelskiej z poszanowaniem prawa do różnicy.

Znaczenie idei kohabitacji i synergii wielu kultur prezentuje Jerzy Nikitorowicz w tekście Tożsamości (nie)wartościowe w kontekście bogactwa kultur. Różnorodność i bogactwo kultur tworzy bowiem szczególną ofertę rozwojową zasobną w idee, wartości, zasady i wzorce, z których człowiek może korzystać, którym może nadawać sens i znaczenie swoją aktywnością.

Nie oznacza to jednak rozwiązania napięć i kontradykcji w konstruowaniu tożsamości podmiotu w świecie różnorodności i wielości możliwości. Wprost przeciwnie, do rangi idei kluczowych urasta bowiem sprawa refleksji nad własną biografią. Tę ideę dyskutuje Agnieszka Cybal-Michalska, która w szkicu Rozwiązywanie problemów natury tożsamościowej w świecie różnorodności i wielości możliwości rozwija znaczenie wartości w kształtowaniu swojej tożsamości i radzeniu sobie z konfliktami tożsamościowymi w okresie adolescencji i wczesnej dorosłości. Podkreśla przy tym istotę stylów tożsamości w procesie przechodzenia z jednego (edukacja) do innego (praca) miejsca w strukturze społecznej jako znaczących czynników w radzeniu sobie ze sprzecznościami specyficznymi dla tego procesu, ale i dla tych miejsc. Podmiotowe napięcia potęgowane są przez odmienne logiki funkcjonowania rzeczywistości, w których żyje człowiek. Odnosi się to do formalnych i nieformalnych relacji społecznych.

Zbyszko Melosik w tekście Młodzież i przemiany kultury współczesnej (konstrukcje kontroli, wolności i rozproszenia) pisze, że współczesny człowiek

[…] żyje jednocześnie w dwóch rzeczywistościach. Logika działania pierwszej z nich opiera się na potężnych regulatorach tożsamości i życia społecznego. Istotą drugiej jest zasada wolności jednostki w kreowaniu własnej biografii, tożsamości oraz niekończących się (pozornie?) swobodnych wyborach dokonywanych na płaszczyźnie kultury popularnej i konsumpcji.

Wiąże się to z doświadczaniem przez ludzi dwóch typów kontroli: panopticum i oligopticum, oraz z przekształcaniem idei w społecznie skonstruowane ideologie. Jest to wzmacniane przez okazjonalność i mozaikowość kontekstów formowania się tożsamości w kulturze kontroli i rozproszenia. Autor rozwija propozycje ośmiu pedagogicznych idei, które mogą być antidotum na rozproszenie doświadczeń podmiotów wychowania.

Zadaniem wychowania jest bowiem – jak pisze Mirosława Nowak-Dziemianowicz w artykule Jednostka i wspólnota wobec pytania o wartości. Tradycje, możliwości, zmiany – organizowanie takich warunków rozwoju ludzi, aby mogli wypełniać jedno ze swoich egzystencjalnych zadań, jakim jest konstruowanie własnej tożsamości. Rozwijane w tekście idee pobudzają do refleksji nad źródłami wartości obecnych w procesie wychowania i nad drogami wiodącymi do wyboru życia wartościowego.

Wśród tych dróg znaczące miejsce zajmuje sięganie do bogatego dziedzictwa kulturowego. Tam można bowiem znaleźć źródła idei jednostkowej i wspólnotowej podmiotowości oraz podstawy rozumienia przesłanek narastających konfliktów i trudności wytwarzania mechanizmów stabilizacji. Argumentów na rzecz takiego podejścia do idei życia wartościowego, do odkrywania dróg, które w kontekście wielorakiego zagubienia skierować mogą ku życiu wartościowemu, dostarcza Leszek Korporowicz w rozprawie Od prawa narodów do praw kulturowych. Wartości jagiellońskie współcześnie. Przywołując doświadczenia epoki Jagiellonów, wskazuje ich żywotność we współczesności. Rozwija myśl, jaką wartością w życiu publicznym jest umiejętność realizacji rzeczy wspólnych, czynienia wspólnot wartościowymi.

Na zagrożenia dla urzeczywistniania idei wspólnoty oraz na możliwości przekraczania tych zagrożeń zwraca uwagę Mariola Badowska w szkicu Ból wykluczenia i radość współdziałania. Zagrożenia i szanse współczesnych społeczeństw. Podkreśla znaczenie nierówności społecznych dla relacji międzyludzkich, jakości życia i samopoczucia osób oraz ich związek z wykluczeniem społecznym, którego konsekwencje przekraczają granice państw i kultur. Wskazuje ich wpływ na zaufanie jako wartość, jako czynnik spajania wspólnoty na wszystkich jej poziomach: mikro, mezo i makro. Zaufanie bowiem jest podstawą świadomego uczestniczenia w realizacji idei sprawiedliwego świata.

Zaprezentowane w tej części idee, poziom ich ogólności i temporalnej uniwersalności uświadamiają i obrazują, jak złożone są procesy wspierania człowieka w drodze ku życiu wartościowemu. Jednocześnie są inspiracją dla wielu koncepcji wyboru kierunków i sposobów ich urzeczywistniania.

Przedstawione i dyskutowane na IX Ogólnopolskim Zjeździe Pedagogicznym koncepcje podążania ku życiu wartościowemu i wychowaniu do urzeczywistniania wartości składają się na drugą część tomu, zatytułowaną Koncepcje. Otwiera ją artykuł Marii Mendel Miejsce wartości, wartość miejsca. O wywłaszczeniu i niezbędności radykalnej pedagogiki miejsca, w którym autorka przedstawia relację między miejscem wartości i wartością miejsca konceptualizowaną z perspektywy podmiotowego sprawstwa. Podkreśla znaczenie lokacji miejsc edukacji, w tym planowego i systematycznego przemieszczania i odbierania ludziom miejsc, które dotąd w mieście zajmowali lub mieli na nie wpływ. Prezentowana koncepcja jest projektem radykalnej pedagogiki miejsca, ośrodka bezpośredniej mediacji.

Podmiotowe sprawstwo w różnych sferach życia, podejmowanie zadań i radzenie sobie z trudnościami wiąże się z doświadczaniem dobrostanu, szczęścia. Koncepcje dróg wiodących ku życiu wartościowemu, udanemu i godnemu, przynoszącemu satysfakcję osobie i pożytek społeczeństwu przedstawia szkic Agaty Cudowskiej Aksjologiczne podstawy dobrostanu w wymiarze indywidualnym i społecznym. Autorka wskazuje na dobrostan jako podstawę gotowości do działania, otwartości na nowe wyzwania i poczucia odpowiedzialności za kształt relacji z otoczeniem. Wskazuje też propozycje warunków doświadczania dobrostanu, wśród których ważne miejsce zajmuje wykształcenie.

Wykształcenie jest też wskazywane przez Krystynę Chałas jako czynnik budowania życia wartościowego. W artykule Godność podmiotów edukacji jako czynnik budowania życia wartościowego i kreowania środowiska edukacyjnego autorka eksponuje mądrość jako rdzeń życia wartościowego, uzasadniając jej rolę w procesie odkrywania wartości świata. Mądrość pełni także ważną rolę w procesie poradnictwa.

Koncepcje tego procesu oraz polskie doświadczenia poradnictwa i poradoznawstwa przybliża Alicja Kargulowa w tekście Rozwój poradoznawstwa: teoria, metodologia, metodyka, w którym opisuje dynamiczne zmiany modyfikujące cele i kształt realnego poradnictwa oraz zwroty i przełomy paradygmatyczne w prowadzonych badaniach. Inter­dyscyplinarne i interparadygmatyczne poradoznawstwo stanowi bowiem interesującą i życiodajną koncepcję wspierania osób i zbiorowości w drodze ku życiu wartościowemu, ku łagodzeniu rozwarstwienia społecznego oraz przejawów i skutków nierówności, także w edukacji.

Koncepcje ograniczania zjawiska nierówności w edukacji i przez edukację zawarte są w pracy Mirosława J. Szymańskiego Nierówności społeczne, edukacja, życie wartościowe. Nie zawsze jednak formalnie zadekretowana powszechność dostępu do edukacji, w tym edukacji akademickiej, jest czynnikiem dobrostanu, mądrości i podmiotowego sprawstwa. Wartościowe życie wymaga bowiem osobistego wysiłku ukierunkowanego na wyzwolenie, na emancypowanie się do realizowania rozumianych wartości.
Koncepcja emancypacyjnej pedagogiki akademickiej jest przedmiotem analizy w rozprawie Marii Czerepaniak-Walczak Wolność –równość – sprawiedliwość w dostępie do wyższego wykształcenia. O szansach emancypacji przez edukację. Autorka zwraca uwagę na zagrożenia i pułapki tkwiące w naiwnym przeświadczeniu o bezpośrednim związku między dostępem do edukacji akademickiej i podmiotową emancypacją. Argumentuje to przykładem zjawisk, z których pierwsze nazywa „syndromem Elizy Doolittle”, a drugie „emeryturą epistemologiczną”. W tym kontekście wskazuje na potrzebę krytycznych analiz i odważnych działań prowadzących do edukacji ku życiu wartościowemu.

O tym, że jest to równie atrakcyjny, co palący przedmiot pedagogicznej refleksji, pisze Alina Marchewczyk w tekście Pedagogika krytyczna szansą na (nie)pozorne zmiany edukacji polskiej. W koncepcji tej kluczowe miejsce zajmuje potrzeba nowego zdefiniowania szkolnych oczywistości, odsłonięcia skali i przejawów działań pozorowanych na wszystkich poziomach zarządzania oświatą i decyzji edukacyjnych.

W tym kontekście Andrzej Ćwikliński rozwija koncepcję rekonstrukcji teorii wartości. Zagadnienie to jest przedmiotem eseju O potrzebie rekonstrukcji aksjologii w teorii pedagogicznej i praktyce edukacyjnej. Autor argumentuje potrzebę budowania strategii wychowania do wartości. Przedstawia teleologiczną koncepcję edukacji zorientowanej na zasady związane z normami aksjologicznymi, które nazywa „zasadami operacyjnymi” i „zasadami kierunkowymi”. Ten zamysł wzbogaca przedstawieniem trzech strategii niezbędnych do osiągnięcia założonych celów wychowania.

Oferta strategii edukacyjnych jest bogata. Niemal wszystkie akcentują wagę pełnego uczestnictwa we własnej wspólnocie kulturowej oraz przez odczytywanie znaczeń i wartości czerpania z jej dorobku. Ktoś jednak powinien te wartości rozumnie zapisywać. Czy zatem piśmienność uczących się jest istotna w podążaniu ku życiu wartościowemu? Pytanie to stawia Anna Dąbrowska, która przedstawia swoją koncepcję w artykule (Nie)piśmienność młodzieży jako bariera na drodze ku życiu wartościowemu. W tej koncepcji, wywiedzionej z teorii piśmienności, istotne są podmiotowe umiejętności rozważenia tekstu, jego parafrazowania, podsumowywania, rekontekstualizacji oraz wyciągania z niego wniosków. Kluczową rolę odgrywa krytyczne myślenie, ale także adekwatne kryteria sumującego oceniania osiągnięć uczniowskich.
Wymagania te są również formułowane w koncepcji wielorakich i złożonych sprawności pracy z informacjami, którą przedstawia Katarzyna Borawska-Kalbarczyk w szkicu Kreowanie kompetencji informacyjnych uczniów jako warunek urzeczywistniania życia wartościowego we współczesnej infosferze. Krajobraz medialny, który zawiera w sobie właściwości infosfery, jest szczególną przestrzenią doświadczania życia wartościowego, ale także jego zagrożeń. Życie, uczenie się i wychowanie we współczesnej wieży Babel jest szczególnym wyzwaniem dla osoby i zbiorowości, dla doświadczania podmiotowości w relacjach z technologiami cyfrowymi i zasobami informacyjnymi. Koncepcja przedstawiona w tym tekście skupiona jest na alfabetyzacji informacyjnej, która stanowi współcześnie podstawę poznawania, krytycznego rozumienia i uwewnętrzniania wartości, odróżniania życia urządzonego przez kogoś od samodzielnego urządzania życia.

Koncepcje samodzielności i odwagi, jakkolwiek współcześnie znajdują wiele argumentów je uzasadniających, nie są nowe. Wśród dowodów na ich urzeczywistnianie można wskazać dzielność tych osób, które nie godziły się na urządzanie ich życia przez sprawujących władzę. Przykładem są powojenne doświadczenia kobiet przedstawione przez Elwirę J. Kryńską w rozprawie Poza horyzontem „życia urządzonego”. Sens istnienia kobiet „drugiej konspiracji”. Ich życie i współczesne aktywności dowodzą determinacji w dążeniu ku urzeczywistnianiu wartości. Niektóre drogi ku życiu wartościowemu są bardzo wyboiste, przepełnione cierpieniem, ale też hartujące, otwierające na radzenie sobie w trudnych sytuacjach. Świadome podążanie ku życiu wartościowemu i odpowiedzialnemu nierzadko wymaga przepracowania traumy osobistej i zbiorowej.

Pomocne w tym procesie okazują się nawet śladowe pozytywne wspomnienia miejsc, z których ludzie zostali wywłaszczeni. Świadczą o tym idee zawarte w artykule Joanny Sacharczuk Życie wartościowe w obliczu traumatogennych przemian w życiorysie białostockich Żydów. Utrata ojczyzny prywatnej. W nawiązaniu do koncepcji rozpoczynającej tę część tomu, tzn. do przedstawionej przez Marię Mendel wartości miejsca, Sacharczuk uwidoczniła znaczenie budowania wartościowego życia pomimo przeżytej traumy przez zachowanie w pamięci pozytywnego i wyjątkowego wizerunku miasta, w którym Żydzi mimo, a może dzięki zróżnicowaniu społeczno-kulturowemu mieszkańców – czuli się „u siebie”.

Treści zawarte w tym tomie, zawierające idee i koncepcje życia wartościowego, potwierdzają, iż ku życiu wartościowemu wiedzie wiele dróg, wiele idei wyznacza ich cele, wiele kontekstów stymuluje, ale też wiele hamuje i ogranicza ich realizację. Większość z nich tkwi w nas samych, w uznawanych przez nas wartościach, w krytycznej refleksji nad przeszłością, teraźniejszością i przyszłością. Zdajemy sobie sprawę z zakresu i siły ograniczeń wyrażonych przez Wisławę Szymborską w wierszu Są tacy, którzy, ale też żywimy nadzieję zawartą w jego zakończeniu:

Są tacy, którzy sprawniej wykonują życie.
Mają w sobie i wokół porządek.
Na wszystko sposób i słuszną odpowiedź.
[…]
Przybijają pieczątki do jedynych prawd,
Wrzucają do niszczarek fakty niepotrzebne,
a osoby nieznane
do z góry przeznaczonych im segregatorów.
Myślą tyle, co warto,
ani chwilę dłużej,
bo za tą chwilą czai się wątpliwość.
[…]
Czasami im zazdroszczę
– na szczęście to mija.

Dziękujemy wszystkim autorom tekstów za ich przygotowanie i dostarczenie do niniejszego tomu.

Maria Czerepaniak-Walczak
Joanna Madalińska-Michala