Klaun 1

Książka ma jednak wymiar nie tylko eschato-, ale i w pewnym sensie teologiczny. To również metaforyczna podróż po piekle – i jak w piekle istnieją tu tylko bardziej i mniej sugestywne iluzje oraz – zdawałoby się – żadnej nadziei. Ktoś by rzekł, że z tego powodu, to powieść diabelska. I można by nie odmówić mu racji. Czy finał ma wymiar nihilistyczny? Wedle stronników diabła z pewnością. Bohater próbuje się wydobyć z otchłani oślepienia, a mimo to zostaje unicestwiony. Otrzymuje to, co swym przykładem propagował. Wahając się coraz mocniej to w jedną, to w drugą stronę – wreszcie runął. Życie każdego z nas było, jest lub będzie błazenadą w stopniu, w jakim uczestniczymy w ponurej komedii świata – bohater uczestniczy w niej z całych sił, jest więc kimś typowym dla tego miejsca i czasu. Niczego, co już ma, nie potrafi się wyrzec i chce zdobyć całą resztę. Jest o włos, o myśl, o świadomość (w gruncie rzeczy o podmiotowość) od fundamentalnego przewartościowania. Jego intuicje są trafne, odruchy wskazują drogę;
wstąpić na nią z całym przekonaniem przeszkadza rutyna, maszyna, przywiązanie, zdrowy (chory) rozsądek. Pozostanie po stronie pół-mroku do końca.