Historia archeologii

Przedmowa

Archeologia to jeden z wielkich naukowych triumfów minionego stulecia. Początkowo była niewiele więcej niż poszukiwaniem skarbów, z czasem stała się zaawansowaną, multidyscyplinarną nauką, łączącą antropologię, klimatologię, historię i mnóstwo innych dziedzin wiedzy, by opowiedzieć historię ludzkości ostatnich czterech milionów lat. My, archeolodzy, posiedliśmy wyjątkową umiejętność badania ludzkich społeczności podczas bardzo długich odcinków czasu. Nie dla nas czyny politycznych przywódców lub drobne wydarzenia tego czy innego stulecia. W archeologii najbardziej fascynująca jest ogromna skala czasowa, obejmująca tysiące lat – od początków ludzkości po rewolucję przemysłową, okopy I wojny światowej, a nawet dekoracje filmów hollywoodzkich z lat dwudziestych.

Dzisiejsza archeologia jest rozległą, skomplikowaną dziedziną wiedzy, co znacznie utrudnia niewtajemniczonym poznawanie naszych odkryć. Niniejsza, bogato ilustrowana książka to przewodnik prowadzący czytelnika przez meandry naszej przeszłości, które poznaliśmy dzięki najnowszym badaniom. Powstały dziesiątki książek poświęconych różnym aspektom przeszłości; nie brakuje encyklopedii archeologii, lecz żadna nie opisuje tego, czym zajmuje się archeologia i co dzięki niej o przeszłości wiemy. Do powstania fascynującej, przystępnie podanej opowieści zawartej w tej książce przyczynili się wybitni specjaliści.

Archeologia snuje złożoną historię, spisaną jako opowieść o poszukiwaniach. Bogato ilustrowany tekst prowadzi nas od początków ludzkości przez prehistorię, starożytne cywilizacje i czasy historyczne. Na koniec przyjrzymy się najnowszym wydarzeniom: archeologii wojen, turystyce kulturowej, rdzennej ludności, niewolnictwu i innym problemom współczesności. Szczególne wrażenie wywarło na mnie to, że ciągłą opowieść uzupełniają opisy wybranych miejsc i problemów, których zakres zapiera dech w piersiach. Jaka inna książka o archeologii opisuje najdawniejszych ludzi, malowidła jaskiniowe w Lascaux, skarby Tutanchamona, chińską terakotową armię i Ironbridge – arcydzieło rewolucji przemysłowej? Gdzie indziej znajdziemy eseje o Wielkim Zimbabwe, Rapa Nui, Stonehenge i Taksila? Naturalnie, w trakcie tak różnorodnej i bogatej opowieści w głowie czytelnika będą się rodzić pytania. Odpowiedzi na wiele z nich są zawarte w treści tej książki. Niektóre, starannie wybrane problemy, takie jak przyczyny powstawania państw, zostały omówione obszerniej.

Na zakończenie podróży po najwspanialszych i najbardziej interesujących stanowiskach archeologicznych świata książka prezentuje wiele kwestii o fundamentalnym znaczeniu dla naszej dziedziny wiedzy, takich jak ogólna teoria archeologii, datowanie przeszłości czy metody wykopaliskowe i dokumentacyjne, wśród nich najnowsze technologie, na przykład wykorzystanie DNA w badaniach nad wielkimi postaciami z przeszłości. To jednak nie wszystko; znalazło się również miejsce na dyskusję na temat archeologii nieinwazyjnej. Amerykański archeolog Kent Flannery powiedział kiedyś, że archeologia jest jedyną nauką społeczną, w której naukowcy mordują swoich informatorów. Jest to poniekąd prawdą, ponieważ wykopaliska archeologiczne nieodwracalnie niszczą to, co pozostało z przeszłości. W ostatnich latach wykopaliska stały się metodą stosowaną tylko w ostateczności. Obecnie w coraz większym stopniu polegamy na metodach nieinwazyjnych. Georadar, skanowanie laserowe i satelity pomagają nam zajrzeć pod powierzchnię ziemi i badać otoczenie tak słynnych stanowisk jak Angkor Wat w Kambodży. Osobne sekcje opisują badanie kodu genetycznego, analizy izotopowe wykorzystywane w studiach nad dawną dietą i niezwykłe podróże prehistorycznych ludzi, takich jak łucznik z Amesbury w południowej Anglii czy Ötzi – człowiek lodu z epoki brązu znaleziony w Alpach. Książkę kończy intrygująca historia odczytania starożytnych pism.

Opowieść zawarta na następnych stronach jest mozaiką, na którą składa się nie tylko sama przeszłość, lecz również metody, jakie archeolodzy na całym świecie stosują, by ją badać. Jej ogromną zaletę stanowi to, że jest nie tylko przystępna, ale i naprawdę międzynarodowa. Archeologia zaczęła się w Europie i świecie śródziemnomorskim, a dopiero w drugiej połowie XX wieku stała się nauką o zasięgu globalnym. To, że dziś możemy przedstawić historię obejmującą cały świat, świadczy o tym, jak daleko zaszła archeologia od czasów Austena Henry’ego Layarda, Arthura Evansa i Howarda Cartera. Dzisiejsi archeolodzy pracują, stojąc na barkach olbrzymów, którzy nie mieli narzędzi, jakimi dysponujemy dzisiaj. Archeologia nie jest już romantyczną przygodą z dawnych czasów, a archeolodzy nie przypominają filmowego Indiany Jonesa. Owszem, wciąż zachowała aurę przygody i tajemniczości, ale za nią kryje się równie fascynujący świat drobiazgowej detektywistycznej pracy. Archeologia jest bramą do przeszłości, na którą składają się zarówno spektakularne odkrycia, jak i żmudne, drobiazgowe badania. Cieszyłem się każdą chwilą lektury tej wciągającej książki.

Brian Fagan

Autor i emerytowany profesor antropologii, Uniwersytet Kalifornijski, Santa Barbara.