Bez wodki nie razbieriosz

Bycie wrażliwym w siermiężnych i grubiańskich czasach musi prowadzić do dramatu. Życie indywidualisty, będącego zarazem geniuszem, w czasach kolektywizacji i umasowienia musi doprowadzić do wewnętrznego rozdarcia. Wieńka Jerofiejew znalazł się w niewygodnej pozycji, całe nieomal życie upłynęło mu w komunizmie - raz bardziej, a innym razem mniej siermiężnym. Czytając Zapiski psychopatypsychopaty aż dziw bierze, że przeżył prawie 52 lata i nie popełnił samobójstwa. Ów młodzieńczy dziennik, odnaleziony po latach, pokazuje, że przedwcześnie dojrzały, osierocony nastolatek rozważał sprawy, które wielu nie przychodzą do głowy przez całe życie. Przemieszane z relacjami z pijaństw i burd, prześmiesznymi rozmowami z "czynnikami oficjalnymi" lub przedstawicielami klasy robotniczej. Z błazeńską swadą Jerofiejew poruszał się po cienkiej linie krytyki rzeczywistości, ex definitione doskonałej i pozbawionej wad, gdyż tak zadekretowano. Rzadko zwraca się uwagę na ten aspekt Zapisków, na walkę z otaczającą paranoją za pomocą
absurdu, paradoksu i erudycji pisarza.

Jednak ważniejszy jest tu inny motyw - staczania się po równi pochyłej niezwykle zdolnego młodzieńca.Zaczyna się normalne od pytań wkraczającego w dorosłość, pytań o to, co go tam czeka. Bycie przeciętnym nie pociąga go, nie tak jest "skonstruowany". Bycie nieprzeciętnym uniemożliwia mu ustrój i wszechwładna planowość, do której nijak nie może się dopasować. Jerofiejew na kartach swojego dziennika udaje się w intrawertyczną podróż, nie mniej niebezpieczną niźli podróż Ulissesa, w poszukiwaniu wewnętrznej wolności. Zewnętrznie objawia się to lenistwem i nicnierobieniem, a nade wszystko bezustannym piciem wódki (i nie tylko wódki). Sumienny i oczytany licealista, który wyrwał się głębokiej prowincji, aby studiować na najlepszej radzieckiej uczelni nagle łamie się i wyzbywa wielu wartości pozytywnych. Zmienia otoczenie, nie opuszcza swojego pokoju, gapi się w lustro i z lubością to opisuje.

We wnętrzu trwa walka, a raczej postępująca erozja psychiki. Tytuł książki nie jest przypadkowy - pisarz wie, że jeśli proces będzie postępował, czeka go szpital psychiatryczny, albo więzienie za jakiś czyn psychopatyczny. Przestaje czuć wewnętrzną dyscyplinę, staje się nieczuły na dramaty, jakie rozgrywają się wokół niego, aż wreszcie zaczyna sobą gardzić. Odrzuca Ewangelię, gardzi Dostojewskim , szydzi z tradycji literackiej, acz chętnie ją wykorzystuje w rozmowach, nie bez wyszukanej przewrotności. Nie wierzy w ustrój, państwo, nawet nie potrafi znienawidzić kogokolwiek. Jego ostatnią bronią jest cynizm i nihilizm. Ostatnie słowa dziennika: "Przecież jeśli je [zasłony] zdjąć, to każdy zobaczy: pusto... Nic nie ma... A przecież coś pewnie było... Coś było..." dowodzą świadomości dokonanej destrukcji i jej nieodwracalności. Ledwie dziewiętnastoletni Jerofiejew jest wewnętrznym tetrykiem i degeneratem, bo tylko w ten sposób mógł
odciąć się i uratować indywidualizm.

Dość trudno przebrnąć przez chaotyczne zapiski, niespójne, acz ukierunkowane na nihilizm. Wiele elementów, zwłaszcza dotyczących życia osobistego i relacji z kobietami, zaciemnia obraz, choć dla twórcy były one niewątpliwie istotne. Wbrew pozorom nie jest złym pomysłem dostrojenie się do Jerofiejewa podczas lektury - alkohol bardzo pomaga w lekturze i "poczuciu" dzienników, acz nie w jego zrozumieniu, bo to akurat nie jest możliwe. I miejmy nadzieję nigdy nie będzie.