100 lat temu zmarł Stanisław Brzozowski
"W literaturze polskiej XX wieku nie znajdzie się pisarza o takiej skali i powadze zainteresowań. Górował on umysłowo nad wszystkimi sławami swego czasu i to przesądza o jego wyjątkowej pozycji dzisiaj" - pisał o Stanisławie Brzozowskim Czesław Miłosz.
Brzozowski , pisarz, krytyk i filozof, autor Legendy Młodej Polski i Płomieni , zwolennik materializmu dziejowego urodził się we wsi Maziarnia 28 czerwca 1878 r. w zubożałej rodzinie szlacheckiej. Studiował na wydziale przyrodniczym Uniwersytetu Warszawskiego, skąd wydalono go za współorganizację demonstracji przeciw rosyjskim profesorom, którzy optowali za postawieniem w Warszawie pomnika generała Murawjowa zwanego "Wieszatielem". Brzozowski pozostał w Warszawie i angażował się w życie intelektualne sympatyzując ze środowiskami lewicowymi. W 1898 roku został uwięziony w X Pawilonie Cytadeli z racji śledztwa prowadzonego w sprawie tajnego Towarzystwa Oświaty Ludowej. Zwolniono go po miesiącu, ale wiadomo, że podczas przesłuchań Brzozowski złożył zeznania, co stało się podstawą do późniejszych oskarżeń o zdradę i współpracą z carską ochroną.
Brzozowski , chory na gruźlicę, w 1905 r., w nadziei, że zmiana klimatu ułatwi leczenie, zamieszkał we Florencji. Pomimo oddalenia od kraju dawne sprawy nadał go ścigały. W 1906 r. ukazała się we Lwowie anonimowa broszura mówiąca o zeznaniach Brzozowskiego na śledztwie, a w kwietniu 1908 opublikowano listy współpracowników carskiej policji, na których znalazło się nazwisko Brzozowskiego . Pisarz zaprzeczał oskarżeniom współpracę z carskimi służbami i domagał się rozstrzygnięcia sprawy w obywatelskim sądzie. Na nic się jednak to zdało, podobnie jak obrona ze strony takich pisarzy jak Żeromski czy Irzykowski. Rozprawy nie oczyściły Brzozowskiego z pomówień, choć jego biograf, Mieczysław Sroka, uważa,
że pisarz nie był agentem i przypuszcza, że oskarżenie było intrygą polityczną.
Brzozowski , zafascynowany marksizmem, stworzył oryginalną koncepcję filozoficzną opartą na kulcie pracy. Przyjął materialistyczny punkt widzenia, od początku jednak wyciągając z niego odmienne od marksistowskich wnioski, np. nie podzielał marksistowskiej krytyki Kościoła. Proponował nową formułę polskiego patriotyzmu opartą na codziennej pracy i szacunku wobec pracy innych. Jako krytyk literacki Brzozowski wymagał od pisarza zaangażowania w najważniejsze problemy narodu. W Legendzie Młodej Polski zwalczał estetyzujące i dekadenckie tendencje Młodej Polski. Z drugiej strony był nieprzejednanym krytykiem Sienkiewicza , którego twórczość postrzegał jako "zaściankową".
Najwięcej ważnych prac napisał we Florencji, ukazały się wówczas Współczesna powieść polska (1906), Współczesna krytyka literacka w Polsce (1907), Kultura i życie. Zagadnienia sztuki i twórczości w walce o światopogląd (1907), powieść Płomienie (1908), Idee. Wstęp do filozofii dojrzałości dziejowej (1910), Legenda Młodej Polski. Studia o strukturze duszy kulturalnej (1910).
Pisarz zmarł na gruźlicę we Florencji, 30 kwietnia 1911 roku w wieku zaledwie 33 lat. W ostatnich miesiącach życia lewicowy myśliciel przeżył nawrócenie, przed śmiercią wyspowiadał się, co oburzyło niektórych jego lewicowych przyjaciół. Brzozowski pochowany został z ulubioną książką - Boską komedią Dantego .
Historyk literatury i znawca twórczości Stanisława Brzozowskiego prof. Andrzej Mencwel uważa, że " Brzozowski był wybitnym myślicielem, pisarzem i krytykiem, który wywarł znaczny wpływ na kształt kultury polskiej na początku XX wieku, jego oddziaływanie trwało przez cały wiek dwudziesty. Wywarł ogromny wpływ na bardzo ważne, sztandarowe postaci naszego życia umysłowego i kulturalnego jak np. Marian Zdziechowski, Florian Znaniecki , Karol Irzykowski , Kazimierz Wyka , Jerzy Giedroyć , Czesław Miłosz czy Leszek Kołakowski ”. Kilka lat temu środowisko " Krytyki Politycznej " wybrało Brzozowskiego na swego patrona.