Zasoby osobiste młodzieży nieprzystosowanej społecznie. Uwarunkowania środowiskowe

Wprowadzenie

Zagadnienia dotyczące uwarunkowań nieprzystosowania społecznego stanowią częstą problematykę prac badawczych i naukowych w Polsce, jednak analiza tego problemu w kontekście zasobów, jakie posiada młodzież nieprzystosowana, wydaje się na tym polu sfragmentaryzowana. Autorzy, którzy podejmują się badań związanych z młodzieżą przejawiającą symptomy demoralizacji i popełniającą czyny karalne, skupiają się na przyczynach dezadaptacji młodych ludzi czy znaczeniu różnych problemów w ich życiu. W naszym przekonaniu, aby działania naprawcze były skuteczne, powinno się analizować funkcjonowanie młodzieży nieprzystosowanej z perspektywy posiadanych przez nią zasobów. Sądzimy, że istnieje wysoka potrzeba diagnozowania zasobów osobistych i społecznych młodzieży, ponieważ mogą być płaszczyzną odbicia, która będzie sprzyjać kształtowaniu zachowań akceptowanych i rozwojowi tożsamości zintegrowanej.

Punkt wyjścia w konceptualizacji przedmiotu i celów badań stanowią – możliwe do przyjęcia w pedagogice resocjalizacyjnej: koncepcja resilience odnosząca się do procesów i mechanizmów, które sprzyjają prawidłowemu funkcjonowaniu jednostki pomimo występujących w jej życiu przeciwności losu, czynników ryzyka i zagrożeń rozwojowych, traumatycznych przeżyć umiejscowionych w biografii człowieka (Borucka, Ostaszewski 2008; Cicchetti 2010; Luthar 2006; Luthar, Cicchetti, Becker 2000; Ostaszewski 2014; Rutter 1999; Werner 1993) oraz koncepcja salutogenezy (Antonovsky 1993, 1995, 1996) mogąca być traktowana jako przełamanie paradygmatu w naukach o zdrowiu i zaburzeniach jednostki. To właśnie tę koncepcję przedstawił Aaron Antonowsky. Był to efekt jego badań nad osobami doświadczającymi ekstremalnego stresu, które mimo przeżytej traumy wykazywały zadziwiający poziom zdrowia psychicznego. Teoria salutogenezy A. Antonowsky’ego nawiązuje do transakcyjnej teorii stresu Richarda Lazarusa (Lazarus 1966; Lazarus, Folkman 1984), ale istotnie ją reinterpretuje, poszerzając jej założenia (Wysocka 2013, 2015). W przyjętym ujęciu teoretycznym interesuje nas także jednostka ulokowana w całokształcie warunków życiowych (środowisko rodzinne, szkolne, rówieśnicze), co łącznie wyznacza przyjęcie ekologicznej perspektywy badawczej. Jest ona zatem traktowana w kategoriach osoby przeżywającej i doświadczającej siebie oraz otaczającą ją rzeczywistość (Bronfenbrenner 1976, 1977, 1986, 2009). Niniejsza publikacja zmierza do uporządkowania wszystkich najbardziej istotnych zmiennych stanowiących przedmiot diagnozy ukierunkowanej na rozpoznanie zasobów jednostek nieprzystosowanych w kontekście środowisk wychowawczych, w których dany człowiek funkcjonuje. Przyjmujemy, że analizowane zmienne „osobiste” współwyznaczają działanie i kształtowanie się środowiska wychowawczego, które zwrotnie oddziałuje na jednostkę, wpływając na formowanie się jej cech osobowych (Wysocka 2015).

Diagnoza zasobów oraz wyjaśnienie związków między mocnymi stronami młodzieży nieprzystosowanej, do których zaliczono poczucie koherencji, prężność i sprężystość, a czynnikami wsparcia i ryzyka, mogą sprzyjać budowaniu strategii postępowania resocjalizacyjnego, uwzględniającego silne strony jednostki (zasoby osobiste) oraz postrzeganie siebie w społeczeństwie (zasoby społeczne). Należałoby również zwrócić uwagę na tło w postaci kapitału społeczno-kulturowego, z którego można czerpać, na którym można się opierać i o który zwiększać zasoby osobiste.

Istnieje potrzeba postawienia adekwatnej diagnozy i organizacji profesjonalnego wsparcia dla osób nieradzących sobie z wyzwaniami samorealizacji w świecie bez „granic i autorytetów”, która rodzi potrzebę angażowania profesjonalistów wspierających takie osoby w podejmowaniu właściwych wyborów, w poszukiwanie sensu w życiu, w nadawaniu mu odpowiedniego kierunku (Konopczyński 2013, 2014; Surzykiewicz, Kulesza 2013; Surzykiewicz 2016a). Pedagogika resocjalizacyjna i pedagogika społeczna poruszają się w centrum tych napięć, szukając jak najbardziej adekwatnych rozwiązań, wiarygodnych interpretacji życia ludzkiego, w celu wypracowania stosownych systemów wsparcia społeczno-pedagogicznego pomocnych w rozwiązywaniu różnych dylematów jednostki i społeczeństwa. Zasadność i profesjonalizm udzielanego i organizowanego wsparcia warunkuje wiele czynników indywidualnych (w tym odpornościowych i salutogennych), ale też społeczno-kulturowych (Surzykiewicz 2015, 2016b).

Naukowe podstawy pracy i operacjonalizację pojęć zawarto w trzech pierwszych rozdziałach – część teoretyczna. Dokonaliśmy charakterystyki kategorii zasobów osobistych z perspektywy interdyscyplinarnej (psychologia, pedagogika) koncepcji resilience – niniejsza teoria stanowi fundament teoretyczny publikacji (Cicchetti 2010; Donnon, Hammond 2007; Prince-Embury, Saklofske 2012; Rutter 1999). Rozdziały zostały wzbogacone o opis współczesnych koncepcji profilaktycznych i resocjalizacyjnych, m.in.: koncepcje Aarona Antonovsky’ego (Antonovsky 1996), Johna Braithwaite’a (Braithwaite 1989) oraz Richarda i Shirley Jessorów (Jessor, Jessor 1975; Jessor, Turbin, Costa 1998; Jessor 1991), które w obszarze pedagogiki resocjalizacyjnej są stosunkowo nowe. Scharakteryzowaliśmy także terminologię związaną z nieprzystosowaniem oraz koncepcje, które tłumaczą nieprzystosowanie społeczne w sposób interdyscyplinarny i uwzględniający uwarunkowania psychologiczne oraz środowiskowe.

Przedmiotem naszych analiz teoretycznych uczyniliśmy funkcjonowanie ośrodka kuratorskiego, placówki wychowawczej o ponad czterdziestoletniej tradycji w polskim systemie postępowania z nieletnimi. Jest to specyficzny rodzaj oddziaływania resocjalizacyjnego w warunkach nieizolacyjnych, przy wykorzystaniu współpracy oraz zasobów nie tylko własnych podopiecznego i wychowawcy, kuratora rodzinnego, lecz także rodziców nieletniego, środowiska rówieśniczego, szkolnego i lokalnego. Ponadto dokonujemy charakterystyki młodzieży, która kierowana jest do ośrodka kuratorskiego. Wskazujemy na poziom jej nieprzystosowania społecznego, przyczyny i stopień, zwracając również uwagę na zalecenia co do klasyfikacji czy postępowania diagnostycznego przy skierowaniu oraz metodycznego w pracy z nieletnimi.

Trzeba także wspomnieć, że w części teoretycznej przyjęliśmy ramy definicyjne młodzieży, a także dokonaliśmy krótkiej charakterystyki jej aktualnej sytuacji. Do teorii, które są podstawą analiz, należy spojrzenie na okres dorastania według Erika Eriksona i Jamesa Marcii. Trudno było nie skorzystać z coraz bogatszego dorobku subdyscypliny, jak można obecnie nazywać pedagogikę młodzieży. Tematyka związana z sytuacją młodzieży wydaje się na tyle ważna, aby prowadzić dyskurs naukowy, prowokować badania, dzielić się ich wynikami i przez specyfikę młodzieży nieprzystosowanej społecznie dojść do procesu kształtowania zasobów, profilaktyki i resocjalizacji w środowisku otwartym.

Część metodologiczną poświęciliśmy określeniu przedmiotu i celu badań, zaprezentowaniu problemów badawczych oraz przyjętych i uzasadnionych teoretycznie hipotez. W rozdziale czwartym przeprowadziliśmy także operacjonalizację zmiennych. Ukazaliśmy również wiodącą metodę badań oraz narzędzia zastosowane w toku pracy badawczej. W tej części znajduje się opis procedury oraz grupy badawczej (przeprowadzone badania miały charakter ilościowy: opisowo-wyjaśniający). Przedstawiliśmy charakter zasobów osobistych w grupie młodzieży nieprzystosowanej i ich wyznaczniki, a także obraz w zależności od zmiennych socjodemograficznych i środowiskowych. Próba badawcza dotyczy młodzieży ośrodków kuratorskich, gdyż nie prowadzono w nich dotąd badań o takim charakterze.

Po prezentacji i dyskusji wyników badań sformułowaliśmy konkluzje, zalecenia, wnioski, a także załączyliśmy założenia teoretyczne programu kształtowania zasobów osobistych nieletnich.
Książka nie powstałaby bez wsparcia Narodowego Centrum Nauki. Badania prowadzone w ramach grantu Preludium 9 (2015/17/N/HS6/02900) pozwoliły, ze względu na zebranie szerokiego materiału i wielość danych, na przygotowanie jeszcze jednej monografii dotyczącej ośrodków kuratorskich, a także dalszych publikacji na temat prężności psychicznej i wsparcia społecznego w grupie młodzieży nieprzystosowanej społecznie.

Dziękujemy w tym miejscu recenzentom i współpracownikom, jak również kadrze (wychowawcom i kierownikom) oraz uczestnikom ośrodków kuratorskich za nieocenioną pomoc w zbieraniu materiału empirycznego. Za wsparcie merytoryczne i organizacyjne podziękowania należą się także przedstawicielom Ministerstwa Sprawiedliwości i Krajowej Rady Kuratorów oraz Fundacji na rzecz rozwoju probacji PROBARE.
Wyniki badań przedstawione w książce, które oddajemy w ręce Czytelników, wnioski, proponowany program profilaktyczno-wychowawczy, analizy teoretyczne, informacje o funkcjonowaniu elementów systemu resocjalizacji mogą być przydatne nie tylko dla studentów pedagogiki resocjalizacyjnej, pracowników naukowo-dydaktycznych, teoretyków, specjalistów, lecz także szerokiego grona praktyków, profesjonalistów pracujących z młodzieżą niedostosowaną społecznie. Mogą stać się gotowym materiałem do zastosowania, skłaniać do prowadzenia dalszych badań i aktywności w zakresie rozwijania problematyki zasobów oraz pracy na podstawie potencjałów jednostki i grupy czy środowisk wychowawczych.