Zagrożone człowieczeństwo. Tom V. ...między bezradnością a działaniem

Minione dwa lata to czas zaskakujących i nieprzewidywalnych przemian politycznych, społecznych i gospodarczych zachodzących w trzech skalach: makro-, mezo- i mikrospołecznej. Coraz częściej z zadziwieniem, wręcz zażenowaniem przyglądamy się zachodzącym wokół nam procesom, a reakcją, która nam towarzyszy, jest poczucie narastającej bezradności. Zauważamy wyraźnie zarysowujący się oportunizm społeczny wobec przemian ostatnich dekad, człowieczeństwo bowiem przestaje mieć w nich wymiar etyczny, w którym najważniejsze jest dobro człowieka, a prawdę nie interpretuje się przez pryzmat „korzyści”. Nowe postawy społeczne manifestują się w zaskakujących wynikach wyborów, zmieniającym się światopoglądzie i szeroko rozumianym ekstremizmie społecznym. Choć trudno przewidzieć, w jakim kierunku zmierzają te procesy, środowisko naukowe i liderzy społeczni zobowiązani są w szczególności podejmować dyskurs i działania, wyrażając brak akceptacji dla zastanego porządku społecznego, w którym do człowieka i człowieczeństwo podchodzi się przedmiotowo.

Prezentowana książka ...między bezradnością a działaniem stanowi kontynuację krytycznego namysłu nad problematyką zagrożonego człowieczeństwa, która była podejmowana w poprzednich tomach serii „Zagrożone człowieczeństwo”. W niniejszym tomie współautorzy i autorzy poszczególnych tekstów dostrzegają nowe zagrożenia i poszukują rozwiązań w myśl tezy, że tego świata nie możemy zostawić takim, jakim on jest. Nie wolno także pozostawać biernym na sytuacje instrumentalnego traktowania człowieka i człowieczeństwa.

Przybliżony w prezentowanym tomie dyskurs nad aktualnymi zagrożeniami związanymi z próbami polaryzacji społecznej lub manifestowaniem wrogości wobec „innych” ma charakter interdyscyplinarny, ponieważ pozwala na wielopłaszczyznową analizę podjętej problematyki. Przedstawiciele nauk humanistyczno-społecznych, a także praktycy podejmujący badania oraz działania o charakterze społeczno-wychowawczym próbują przejść od bierności do aktywności, nie tylko diagnozując współczesne zagrożenia, ale i wskazując metody ich przeciwdziałania oraz wspierania jednostek oraz grup w sytuacjach trudnych.

Część pierwsza, zatytułowana „»Tego świata nie możemy zostawić takim, jakim jest« – w poszukiwaniu rozwiązań”, zawiera pięć tekstów. Otwiera ją artykuł Elżbiety Łuczak W trosce o skuteczniejszą profilaktykę przeciwuzależnieniową, omawiający zagadnienie uzależnień i ich dynamikę. Autorka zwraca szczególną uwagę na zmiany w zakresie etiologii współczesnych uzależnień, a także pisze o trudnościach rozpoznawania uzależnień oraz zagrożeniach związanych z ich współwystępowaniem, analizując przy tym niedostrzegalne przez społeczeństwo kwestie niekorzystnych następstw. Ponadto apeluje o uwzględnienie treści o współczesnych uzależnieniach w programach oddziaływań profilaktycznych z tego zakresu, aby uczynić profilaktykę bardziej skuteczną.

Tekst Ewy Kantowicz Redefinicja koncepcji wsparcia społecznego a nowe przestrzenie profesjonalnych działań w systemie wspierania rodziny jest próbą krytycznej refleksji nad koncepcjami wsparcia społecznego i wsparcia rodzinnego oraz działaniami profesjonalistów społecznych na rzecz wspierania rodziny. W kontekście przeobrażeń jakości życia wielu rodzin korzystających dotychczas z pomocy społecznej zmieniają się zadania pracownika socjalnego i asystenta rodziny jako profesjonalistów zaangażowanych w system wspierania rodziny. Na plan pierwszy wysuwa się nowa funkcja społeczna pracownika socjalnego – organizatora sieci informacji o rodzinach z dziećmi odpowiedzialnego za tworzenie powiązań pomiędzy różnymi instytucjami publicznymi i niepublicznymi zajmującymi się dziećmi i młodzieżą w systemach ochrony zdrowia i edukacji. Przeprowadzona w artykule analiza ma charakter interdyscyplinarny i wskazuje na inne wyzwania w systemie wspierania rodziny.

Maria Trzcińska-Król w kolejnym tekście, zatytułowanym Nauczyciele i rodzice – relacje i współpraca, ukazuje wspólne działania społecznych partnerów szkolnej przestrzeni. Autorka zwraca w nim uwagę na konieczność kooperacji oraz wzajemnej wymiany informacji w celu budowania wspólnoty ludzi uczących się, ponieważ wyłącznie wspólne działania, kooperacja, wzajemna wymiana informacji o sytuacjach wychowawczych w środowisku szkoły pozwalają na gruntowną diagnozę oraz umożliwiają podejmowanie czynności mających na celu wszechstronny rozwój uczniów. Zdaniem autorki, z różnych przyczyn trudno jest włączyć w te działania wszystkich rodziców. Niemniej jednak rosnąca świadomość dotycząca roli rodziny w procesach edukacyjnych dzieci oraz przywiązywanie większej wagi do wykształcenia młodego pokolenia pozwala przynajmniej części rodziców na skuteczniejsze zaangażowanie i wparcie nauczyciela w jego działaniach dydaktyczno-wychowawczych.

Monika Maciejewska w kolejnym artykule, zatytułowanym Edukacyjne badania stosowane jako wsparcie w procesach zmiany, przedstawia świadectwo zrealizowanych przez siebie dyskusji z praktykami działającymi na rzecz społeczności lokalnych województwa warmińsko-mazurskiego. Zredagowane wnioski wskazują na tak ważne w dzisiejszych czasach wykorzystywanie oddolnych sił społecznych oraz konieczność wprowadzania działań aktywizujących w wielu środowiskach. Ponadto ukazują, że badania pedagogiczne o charakterze praktycznym, uwzględniające idee partycypacyjnego ich prowadzenia, mogą być dobrym pretekstem do spotkania przedstawicieli różnych instytucji i organizacji funkcjonujących w obrębie lokalnych wspólnot, realizujących cel podmiotowego traktowania jednostki oraz zwiększenia społecznego zaangażowania różnych podmiotów działających w danym środowisku.
Ostatni w tej części opracowania tekst Wsparcie socjoterapeutyczne dzieci ze szkół wiejskich. Obszary działań i bezradności, autorstwa Moniki Suskiej-Kuźmickiej, stanowi interesującą refleksję nad indywidualnymi doświadczeniami autorki w zakresie działań socjoterapeutycznych, w którym analizuje ona złożoność procesu socjoterapii oraz ukazuje jej wymiar terapeutyczny i edukacyjno-rozwojowy, kładąc szczególny nacisk na możliwości, jak i ograniczenia wsparcia socjoterapeutycznego w środowisku szkół wiejskich.

Część drugą, zatytułowaną „Świat nie jest czarno-biały, czyli o próbach polaryzacji społecznej”, rozpoczyna artykuł Joanny Żeromskiej-Charlińskiej Uwięziona/uwikłana kobiecość – wiktymizacyjna autokreacja mylnego uznania. Autorka prezentuje w nim wyniki badań realizowanych z wykorzystaniem metody biograficznej, rekonstruuje i interpretuje przeżycia związane z biografią kobiety zwiktymizowanej. Próbuje także odpowiedzieć na pytanie, czy przestrzeń między performansem a działaniem kobiety, której towarzyszy proces wiktymizacji, rozstrzygania złożonych przejawów i przyczyn własnych zachowań, stanowi tło metamorfozy z ofiary przemocy w jej sprawcę?

Z kolei Marta Rukat w artykule Ryzykowne zachowania młodzieży w Internecie podejmuje rozważania nad zagrożeniami związanymi z korzystaniem przez młodzież z sieci. Autorka opisuje ryzykowne zachowania młodzieży w Internecie, wśród których wymienia m.in. cyberpornografię, cyberprzemoc czy zawieranie wirtualnych znajomości. Przytacza również badania prowadzone wśród warmińsko-mazurskich gimnazjalistów, którzy potwierdzają znajomość różnych zachowań ryzykownych w Internecie oraz uczestnictwo w nich.

Problematykę wykluczenia społecznego związaną z bezdomnością prezentuje artykuł Marginalizacja i wykluczenie społeczne a problemy bezdomnych. Iwona Staszkiewicz-Grabarczyk poddaje w nim analizie pojęcie wykluczenia społecznego i terminów pokrewnych oraz rozważa problemy osób bezdomnych (są one związane m.in. z sytuacją zdrowotną, rodzinną, uzależnieniami, sytuacją mieszkaniową czy sferą psychospołeczną). Ponadto skupia się na badaniu obszarów deficytów w funkcjonowaniu ludzi bezdomnych.
Iwona Myśliwczyk w artykule Praca zawodowa osób dotkniętych niepełnosprawnością intelektualną – obszar pomijany w praktyce pedagogicznej rozważa wartość pracy w życiu człowieka z niepełnosprawnością. Autorka wskazuje na obszary wykluczenia społecznego oraz bariery w zatrudnianiu osób z niepełnoprawnością intelektualną oraz prezentuje rozwiązania możliwe do zastosowania w płaszczyźnie zawodowej.

Drugą część zamykają rozważania Dariusza Sarzały Resocjalizacyjne aspekty środków probacyjnych jako alternatywnych rozwiązań prawnych stosowanych wobec kary pozbawienia wolności, w których autor porusza problematykę probacji jako formy resocjalizacji sprawców przestępstw, a także dokonuje analizy środków probacyjnych występujących w polskim systemie prawnym – stanowią one alternatywę w stosunku do kary pozbawienia wolności, z nią bowiem wiąże się poddanie osoby skazanej przymusowej izolacji. Dodatkowo ukazuje resocjalizacyjne aspekty związane ze stosowaniem środków probacyjnych oraz formułuje propozycje dotyczące zwiększenia ich skuteczności w zakresie readaptacji społecznej.

Trzecią część książki, noszącą tytuł „Człowiek i rodzina – między partycypacją, biernością a wykluczeniem”, otwiera artykuł Magdaleny Zmysłowskiej i Małgorzaty Ciczkowskiej-Giedziun Wielowymiarowość wsparcia rodziny: inspiracje teoretyczne, działania wspierające, polityka społeczna. Autorki rozważają wsparcie w trzech wymiarach, które odnoszą do ujęć teoretycznych, praktycznych działań podejmowanych na rzecz rodzin na gruncie polskim i międzynarodowym oraz przybliżają współczesne konteksty aktywnej polityki społecznej, koncentrującej się na wspieraniu rodzin.

Ewa Włodarczyk w artykule Rola rodziny w procesie zdrowienia kobiet uzależnionych do alkoholu nakreśla zadania członków rodzin osób uzależnionych. Autorka prezentuje wyniki własnych badań, które przedstawiają rodzaje zachowań osób najbliższych sprzyjające podjęciu przez kobiety decyzji o rozpoczęciu terapii, jej kontynuowaniu oraz zakończeniu, a także o abstynencji alkoholowej.

Problematykę wykluczenia zaprezentowała również Anna Korlak-Łukasiewicz w artykule Wykluczenie społeczne wdów, ukazując ją w odniesieniu do trudnej sytuacji kobiet. Autorka wyjaśnia pojęcia wykluczenia społecznego, marginalności i marginalizacji oraz nawiązuje do różnych problemów związanych z wdowieństwem. Podkreśla także znaczenie pracy edukacyjnej i socjalnej jako działalności mającej istotne znaczenie w minimalizowaniu zjawiska wykluczenia wdów.

Tekst Magdaleny Zdaniewicz, zatytułowany Wsparcie seniora w organizacji czasu wolnego – potrzeba czy obowiązek?, zwraca uwagę na kwestię czasu wolnego osób starszych, przytaczając badania na ten temat. Autorka rozważa również wspieranie seniorów w organizacji czasu wolnego w wymiarze instytucjonalnym, co uważa za obowiązek szeroko pojętej polityki senioralnej oraz w perspektywie indywidualnej, którą uzależnia od podejścia i chęci osób pozostających w otoczeniu seniora.

Problematykę dotyczącą dzieci przebywających w pieczy zastępczej i pracy z ich rodzinami porusza Marzena Ruszkowska w artykule Praca z rodziną biologiczną dziecka przebywającego w pieczy zastępczej w świetle regulacji prawnych i literatury. Autorka prezentuje wyniki własnych badań realizowanych za pomocą Internetu, w których udział wzięli pracownicy socjalni, asystenci rodziny, koordynatorzy rodzinnej pieczy zastępczej oraz wychowawcy placówek opiekuńczo-wychowawczych. Analizie poddała pracę z rodziną biologiczną podopiecznych różnych form pieczy zastępczej.

Trzecią część zamyka artykuł Bożeny Chrostowskiej Aktywizm rodziców dzieci z autyzmem w Polsce na przykładzie działań Klubu Rodziców JiM. Aktywność obywatelska czy narodziny ruchu rodziców dzieci z autyzmem?, w którym prezentuje fenomen powstania i działalności grupy rodziców tworzącej sieć wzajemnego wsparcia. Autorka analizuje uwarunkowania aktywizmu rodziców z niepełnosprawnością, nakreśla ramy definicyjne ruchu społecznego oraz przedstawia Klub Rodziców JiM, aby na końcu spróbować odpowiedzieć na pytanie, czy mamy obecnie w Polsce do czynienia ze zwykłą działalnością obywatelską, czy raczej z powstawaniem ruchu społecznego rodziców dzieci z autyzmem.

Globalne, środowiskowe i jednostkowe uwarunkowania zagrożeń człowieka i człowieczeństwa ujęte zostały w kolejnej, czwartej części niniejszej książki. Rozpoczyna ją artykuł Sebastiana Sobczuka, zatytułowany Kształtowanie człowieka ekologicznego w ujęciu personalistycznym drogą wyjścia z globalnego kryzysu środowiska. Autor rozpoczyna swoje rozważania od antropologicznych przyczyn kryzysu środowiska, ze wskazaniem na człowieka jako ofiarę (przedmiot) globalnego kryzysu środowiska. Człowiek będący częścią przyrody może istnieć tylko w przyrodzie, a więc pozostaje w ścisłej zależności od naturalnego dla niego środowiska życia, tzn. uczestniczy w procesach przyrodniczych w zakresie wyznaczonym przez swoje ciało, psychikę i ducha. W kwestii problematyki ekologicznej człowiek ukazuje się nam również jako sprawca (podmiot) problemów przyrodniczych. Może być również inicjatorem przedsięwzięć dających perspektywę na opanowanie i przezwyciężenie kryzysu ekologicznego. Zdaniem autora to w człowieku należy upatrywać szansy na przezwyciężenie globalnego kryzysu środowiska.

Anna Maria Jeznach w tekście Wiedza i przekonania lekarzy oraz pielęgniarek na temat dehumanizacji medycyny prezentuje poznawczy aspekt postaw pielęgniarek i lekarzy wobec procesu dehumanizacji medycyny. Główną część artykłu stanowi uporządkowane przedstawienie zakresu wiedzy i przekonań na temat: definiowania zjawiska dehumanizacji, przyczyn i konsekwencji dehumanizacji, paradoksu współczesnej medycyny, znajomości cech etosu hipokratesowego, znajomości przesłanek prawnych umożliwiających zdehumanizowane traktowanie człowieka. Autorka zaprezentowała wyniki badań, które zostały przeprowadzone w podmiotach leczniczych na terenie miasta Siedlce z zastosowaniem metody sondażu diagnostycznego oraz techniki ankiety. Wnioski z badań potwierdziły wskazania do pedagogicznych projektów profilaktycznych kształtujących postawy wobec dehumanizacji oraz do prowadzenia pogłębionych badań jakościowych.

W artykule Anny Książak-Gregorczyk Doświadczanie codzienności przez młodzież w środowisku szkoły szkoła została opisana jako środowisko społeczne stanowiące zbiór istotnych warunków, w tym także czynników osobowych i materialnych, które są wynikiem współdziałania jednostek odpowiadających za konstruowanie społecznej osobowości człowieka. Według autorki środowisko szkolne tworzone jest przez ludzi i powinno polegać na jak najbardziej wydajnym oraz mądrym towarzyszeniu sobie nawzajem, tzn. oddziaływaniu nauczycieli, pracowników szkoły na uczniów, jak też odwrotnie. Elementy szkolnej codzienności dotyczące: przestrzeni (szkoła jako miejsce codziennego funkcjonowania), czasu (dla uczniów jest swego rodzaju ograniczeniem w szkolnej codzienności) oraz relacji (budowane z osobami znaczącymi, będącymi elementem szkolnego życia młodzieży) tworzą skomplikowaną strukturę jej przejawów i obszarów. Każda chwila szkolnej codzienności jest przez nie kształtowana i nimi warunkowana. To one nadają jej sens i kształt.

Piotr Zdunkiewicz w artykule Wszyscy ludzie rodzą się wolni i równi. Działania Amnesty International w Polsce opisuje organizację zarówno w odniesieniu do obecnej sytuacji na świecie, jak i w naszym kraju. Podejmując swoje akcje, działa ona w sposób pokojowy, organizując m.in.: happeningi, wystawy, manifestacje, śląc listy, petycje itd. Posiada także cechy nowego ruchu społecznego; znana jest z wielu akcji, kampanii, które polegają na wspieraniu szeroko pojętych praw człowieka. Za swoją działalność organizacja otrzymała w 1977 roku Pokojową Nagrodę Nobla. Amnesty International prowadzi również działalność o charakterze pedagogicznym (aspekty pedagogiczne są splecione z uwarunkowaniami polityczno-społecznymi), a na uwagę zasługuje ich zasięg, różnorodność form i efektywność działania, zakorzenienie w wizji i misji organizacji oraz wpływ na kształtowanie jednostek, grup, innych organizacji czy norm prawnych.
Niniejszy, piąty tom z cyklu „Zagrożone Człowieczeństwo” podejmuje refleksję nad zagadnieniami człowieczeństwa w kontekście zachodzących zmian i poczucia narastającej bezradności i oportunizmu społecznego, akcentując rolę pedagogów, pracowników socjalnych i innych profesjonalistów społecznych w profilaktyce oraz tworzeniu nowych systemów wsparcia.

Celem prezentowanej publikacji jest poszerzanie świadomości społecznej w obszarze zagrożeń oraz wskazanie możliwych dróg analizy problemów i poszukiwania rozwiązań. Mamy nadzieję, że opracowanie spotka się z szerokim zainteresowaniem Czytelników i znajdzie wielu odbiorców wśród badaczy kwestii społecznych, nauczycieli akademickich, studentów, a także praktyków podejmujących działania wychowawcze, socjalne i resocjalizacyjne o charakterze profilaktycznym oraz kompensacyjno-terapeutycznym.

Ewa Kantowicz
Iwona Staszkiewicz-Grabarczyk
Magdalena Zmysłowska