Wychowanie moralne w zarysie (nowe wydanie)

Nazwy zamienne wychowania moralnego Nawet sama nazwa wychowania moralnego może budzić i budzi nie­jed­no­krot­nie wątpliwości. Wszelkie wychowanie bowiem – szczególnie w wąskim znaczeniu – kojarzy się, nie bez racji, ze świadomym i celowym oddzia­ływaniem także na zachowania i postawy zgodne z obowiązującymi normami i wartościami moralnymi. W takim rozumieniu wychowania jest ono poniekąd tożsame z wy­cho­waniem moralnym. Dlatego niektórzy wolą mówić – zamiast o wychowaniu moralnym – raczej o wychowaniu do wartości, kształceniu charakteru, wycho­waniu do moralności lub wychowaniu etycznym. Pragną w ten sposób uwydat­nić osobliwość wąsko rozumianego wychowania w odróż­nieniu od wychowania sze­roko pojętego. Osobliwość taką można oczywiście przypisać również nazwie wy­cho­wania moralnego. Jak dotychczas bywa ona używana zarówno w teorii, jak i w prak­­tyce pedagogicznej. Na pewno na trwałe – jak się zdaje – weszła do słownictwa pedagogiki i psychologii. Niemniej jednak – oprócz nazwy wychowania moralnego – używa się czę­sto także wspomnianej wyżej nazwy wychowania do wartości lub wy­chowania etycznego (por. T. Gadacz, 1993; M. Baumann, 1987). Z nazw tych korzysta się niejednokrotnie zamiennie, pomimo różnego ich zabarwienia znaczeniowego. I tak wychowanie do wartości kojarzy się głównie z zapoznawaniem wychowanków z określonymi wartościami i troską o urze­czywistnianie ich w życiu co­dziennym; wychowanie etyczne z przekazywaniem wiedzy z zakresu etyki i budzeniem refleksji nad postępowaniem moralnym; wychowanie moralne zaś ze wzmożonym wywieraniem wpływu na zachowania i postawy zgodnie z uznawaną powszechnie moralnością (U. Baumann, 1987, s. 47). Na ogół jednak – wbrew różnym akcentom, jakie są zawarte implicite w poszczególnych nazwach takie­go wychowania – nadaje się im niemal takie same znaczenie. Jest to możliwe i wręcz wskazane choćby z tego powodu, że wychowanie oddziałujące na po­stępowanie moralne dzieci i młodzieży jest zazwyczaj zjawiskiem nader zło­żo­nym, wymagającym wielokierunkowego podejścia wychowawczego. Żadne więc z przytoczonych tu pojęć, odnoszących się do tego rodzaju wychowania, nie oddaje w gruncie rzeczy jego pełnego sensu. Nazwa wychowania moralnego pozostaje też w bliskiej łączności zarówno z nazwą wychowania religijnego, jak i laickiego (świeckiego) oraz z nazwą wycho­wania prorodzinnego czy wychowania do życia w rodzinie (wychowania sek­sualnego), a także z nazwą wychowania patriotycznego lub wychowania ide­owego, jak i poniekąd z nazwą wychowania fizycznego (zdrowotnego). Pojęcie wychowania moralnego wydaje się więc nierozerwalnym ogniwem łączącym wszys­tkie pozostałe nazwy wychowania dopiero co wymienione. W tym sensie stanowi ono niejako nadrzędne pojęcie wychowania, przypominające o obo­wiązku oddziaływań na sferę moralną dzieci i młodzieży w każdej prawie dzie­dzinie działalności wychowawczej. Główny cel wychowania moralnego Na ogół przez wychowanie moralne rozumie się wychowanie, którego głównym celem jest rozwój moralny chłopców i dziewcząt lub – inaczej mówiąc – przyswajanie wiedzy o problemach moralnych i umiejętności odróżniania tego, co moralnie dobre i godziwe, od tego, co złe, niegodziwe czy wręcz nik­czemne z moralnego punktu widzenia. Chodzi zatem o rozwój moralny zarówno w sferze poznawczej, tj. w uświadomieniu sobie tego, co dobre lub złe, jak i sferze emocjonalnej, tzn. w rozwijaniu wrażliwości moralnej i w sferze behawioralnej, czyli w konkretnym postępowaniu moralnym. Szczególną wagę w wychowaniu tym przywiązuje się do dokonywania trafnej oceny własnych i cudzych zachowań i postaw w kategorii dobra i zła. W wychowaniu moralnym zabiega się o zapoznanie dzieci i młodzieży z są­dami i ocenami moralnego postępowania ludzi oraz normami określającymi ludzkie powinności, czyli sądami, ocenami i normami moralnymi, jak i war­toś­ciami moralnymi. Przy czym wartości te są zarazem istotnym odniesieniem do wyrażania swych sądów i ocen moralnych, a także akceptowania określonych norm moralnych (por. J. Mariański, 1989, s. 137–175). Ponadto wychowując moralnie, staramy się występować w obronie uznawanej powszechnie mo­ral­ności, czyli ogółu obowiązujących norm i wartości moralnych, w tym zwłaszcza wartości uniwersalnych i ponadczasowych, a także pewnych wzorców i ideałów moralnych. Nade wszystko zaś umożliwiamy wychowankom uwewnętrznienie określonych sądów i ocen, norm i wartości, tj. przyjęcie ich za własne i kierowanie się nimi w swym codziennym postępowaniu. Oznacza to, że pozwalamy nie tylko na roz­poznawanie i analizę zachowań i postaw moralnych, lecz także na w miarę dob­rowolny wybór norm czy wartości i podejmowanie samo­dzielnych decyzji co do rzeczywistego, a nie jedynie deklaratywnego ich wprowadzania w życie. Oczy­wiście miarą naszego sukcesu będzie przynajmniej częściowa zgodność zachowań i postaw moralnych dzieci i młodzieży z akcep­towaną powszechnie moralnością, czyli – jak wspomniano – z ogółem uzna­wanych społecznie sądów i ocen oraz norm i wartości moralnych[1]. W każdym razie wychowanie moralne, którego głównym celem jest rozwój moralny, odgrywa znaczącą rolę w życiu dzieci i młodzieży (por. S. Kunowski, 1976). Wprawdzie celu takiego nie jest pozbawiona także wszelka inna działalność wychowawcza, nie wyłączając wychowania umysłowego i fizycznego. „Nieporozumieniem byłoby bowiem – jak pisze Janusz Homplewicz (1996, s. 66) – mówić o wychowaniu, które mogło by nie być etyczne”. Niemniej wychowanie moralne warto i trzeba poddać głębszej refleksji właśnie z tego powodu, że zabieganie o zachowania i postawy moralne jest cechą kon­stytutywną wszelkiego wychowania, tj. bez względu na inne podstawowe jego cele – poza rozwojem moralnym – jakie pragnie się urzeczywistniać. [1] Zdaję sobie sprawę z nieco uproszczonego rozumienia określanej tu moralności. Ta, niestety, nie doczekała się dotychczas jednoznacznej definicji (por. J. Mariański, 1989; T. Sty­czeń, 1995), a to choćby z tego powodu, iż trudno byłoby w sposób precyzyjny odróżnić normy obyczajowe lub społeczne od norm moralnych. Tutaj traktuje się moralność jako pojęcie nadrzędne wobec takich pojęć, jak „przyzwoitość”, „prawość”, „obyczajowość”, „za­cho­wania i postawy prospołeczne” itp.