William Butler Yeats

Syn protestanckiego pastora i przygotowywany był do kariery adwokackiej. Został jednak malarzem i pragnął, aby tą samą drogą poszły jego dzieci. Marzenie to spełniło się tylko w odniesieniu do jego syna, Jacka Butlera, uznawanego powszechnie za najwybitniejszego malarza irlandzkiego XX w., natomiast inny z jego synów, William Butler, wybrał literaturę i - jak napisał po latach T. S. Eliot - był to największy poeta naszych czasów.

Urodzony w Irlandii William Butler Yeats swoje pierwsze nauki pobierał w Londynie. W 1880 r. Yeatsowie wrócili na Zieloną Wyspę, a młody William za namową ojca rozpoczął naukę w dublińskiej Metropolitain School of Art, którą porzuci po dwóch latach dla poezji. Pierwsze swoje wiersze publikuje w 1885 r. w Dublin University Review, pracując jednocześnie jako dziennikarz i krytyk literacki. W tym samym roku wstępuje do Dublińskiego Towarzystwa Alchemicznego. Fascynacja magią nie opuści go już do końca życia.

Magię uważał za działalność pokrewną poezji. W jednym z esejów pisał: Czyż nie zdaje się, że poezja i muzyka powstały z dźwięków, jakie wydawali czarodzieje by pomóc wyobraźni, czarować, zaklinać, rzucać urok na siebie samego i na innych ? W 1887 r. wyjeżdża do Londynu. Studiuje Blake'a, Swedenborga, Nietzschego. W rok później zawiera Yeats znajomość z wybitną aktorką i irlandzką działaczką niepodległościową Maud Gonne i, dzięki niej trafia do środowiska irlandzkich intelektualistów, zaangażowanych w odrodzenie narodowych tradycji.

Tacy twórcy jak Lady Gregory, George Moore czy John Millington Synge mieli ogromny wpływ na krystalizowanie się irlandzkiej świadomości narodowej. Przyjaźń i współpraca Yeatsa, zwłaszcza z tym ostatnim, zaowocowały zjawiskiem, które przeszło do historii literatury pod nazwą romantyzmu celtyckiego. Literaturę irlandzką sprzed czasów Yeatsa zwykło nazywać się pękniętym lusterkiem służącej (sformułowanie użyte przez Jamesa Joyce'a w Ulissesie) - była nieudolna i wtórna wobec literatury angielskiej, a zależność kulturową powiększał fakt nieznajomości przez wykształconych Irlandczyków ojczystej mowy - języka gaelickiego. Sam Yeats pisał: gaelicki jest moim językiem narodowym, ale nie jest moją mową ojczystą. Literatura irlandzka, jeśli chciała wyrazić swoją autonomiczność, a nie mogła posługiwać się rodzinnym językiem, musiała sięgnąć po inne środki.

Prócz poezji interesuje go twórczość dramatyczna. W 1899 r. pod patronatem Lady Gregory zakłada Irish Literary Theatre, a w 1904 r. zostaje dyrektorem Abbey Theatre w Dublinie. Pisze w tym czasie około trzydziestu sztuk, które służyć miały odrodzeniu narodowemu Irlandczyków. Dzięki dramatom, zwłaszcza utworom poetyckim, które z czasem stają się coraz bardziej nasycone ezoteryką, Yeats zdobywa ogromną popularność, zwłaszcza w krajach anglojęzycznych. Młody poeta Ezra Pound poczytuje sobie za zaszczyt sekretarzować mu. Powstanie irlandzkie 1916 r. zastaje Yeatsa w Londynie. Jak pisze jeden z biografów: heroizm i ofiarność powstańców wywarły na nim ogromne wrażenie, jednakże poeta zaszokowany był okrucieństwem i ograniczonością tych, którzy występowali w imieniu Irlandii. Z tego powodu stoi na uboczu wydarzeń politycznych, co nie przeszkadza mu po wojnie i utworzeniu niepodległego państwa irlandzkiego być przez kilka lat senatorem.

W 1923 r. William Butler Yeats otrzymuje literacką Nagrodę Nobla za uduchowioną twórczość poetycką, oddającą w najwyższej formie artystycznego ducha narodowego. W swym odczycie noblowskim Yeats podkreślał, że źródłem natchnienia był dla niego zawsze świat irlandzkiego chłopa. Nagle odkrył się przed nami stary świat ze swoją niedościgłą fantazją i zamiłowaniem do zajmujących historii, silnych mężczyzn i pięknych kobiet. Młoda Angielka Georgie Lees, z którą ożenił się w 1917 r., pomaga mu w 1925 r. napisać Wizję, mistyczną interpretację historii.

Opromieniony wielką sławą i podróżujący po Europie poeta wchodzi w najdojrzalszy okres swojej twórczości. Powstają wówczas jego głośne wiersze: Bizancjum, Odjazd z Bizancjum czy Wśród dzieci szkolnych. Są one koronacją wypracowanej przez Yeatsa teorii przeciwieństw, w myśl której utwory budowane są na zasadzie antynomii: duchowość - materialność, przemijalność - wieczność, a przede wszystkim młodość - starość. Pod koniec życia poeta wydawał się pogodzony ze starością: pomimo wielu rozczarowań, osobistych (rozstanie z Maud Gonne) i publicznych (niepodległa Irlandia nie spełniała jego oczekiwań), zachował spokój godny stoika i kontemplatora dzieł sztuki. Yeats zmarł niespodziewanie, po krótkiej chorobie na francuskiej Riwierze w wieku 74 lat. Dopiero w 1948 r., dziewięć lat po śmierci jego zwłoki - zgodnie z życzeniem zawartym w wierszu Pod Ben Bulbenem - spoczęły w Irlandii.

Intelektualne podstawy twórczości Yeatsa należy rozpatrywać w kontekście jego własnej, budowanej przez całe życie filozofii. Znajomość całości poglądów poety jest szczególnie potrzebna do zrozumienia jego najpóźniejszych sztuk i do uniknięcia lektury tylko na jednym, powierzchownym poziomie. Swoją postawę sam Yeats określał jako mistycyzm ortodoksyjny Poeta akceptował chrześcijaństwo, ale nie traktował go jako jedynej doktryny: równie ważna była dla niego filozofia hinduska zawarta w Upaniszadach, buddyzm, platonizm, żydowska kabała i neoplatońska tradycja alchemiczna. W późniejszym okresie te i inne elementy uległy scaleniu, co pozwoliło Yeatsowi zgodzić się z twierdzeniem Williama Blake'a, głoszącym że wszystkie religie są jedną.

Doktryna Yeatsa opierała się na specyficznym subiektywizmie i wierze w konieczność dążenia do doskonałości ludzi umieszczonych w przebiegającej cyklicznie historii. Jednostka doświadcza boskiej doskonałości dzięki symbolom. Yeats, pisała Wadnda Rulewicz, myśli o człowieku jako o osobowości antyetycznej; jego doświadczenie ma charakter wizyjny a droga do niego wiedzie przez wiarę w człowieka i radość istnienia. Dojrzewając jako twórca w czasie rozkwitu tkwiącego w mistycyzmie symbolizmu francuskiego Yeats w sposób naturalny zwracał się ku wiedzy ezoterycznej, a wiec alchemii, Kabale, magii. Celem jego studiów nigdy nie było jednak stworzenie systemu. Poeta szukał adekwatnej teorii symbolu. Wiele czytał o greckim symbolizmie religijnym (już w początkach twórczości cytuje Porfiriusza), MacGregor Mathers wprowadzał go w arkana Kabały, Jelena Bławatskaja odkrywała przed nim teozofię. Yeats będzie szukał paraleli między symbolami celtyckimi, hinduskimi i aryjskimi.

W rozprawie Ideas of Good and Evil mówi o symbolu jako o potędze nie nadanej przez Boga, ale związanej z najgłębszymi uczuciami ludzkimi, które łączą człowieka z zbiorową podświadomością. Tam gdzie łączą się ludzkie namiętności, powstaje symbol wielkiej pamięci. Według Yeatsa istnieją dwa podstawowe nurty posługiwania się symbolem: emocjonalny, czyli ten, w którym podstawowe znaczenia ma obrazowanie osobiste, indywidualne i nurt intelektualny, którego obrazy mają znaczenie tradycyjne.

Szczególnie będzie go interesować odziedziczona symbolika obejmująca źródła greckie, żydowskie, hinduskie i japońskie. W konsekwencji Yeats odrzucał dramat naturalistyczny, ale także symboliczny Maeterlincka, poszukując możliwości stworzenia nowego dramatu rytualnego. Europejczycy byli jego zdaniem nieszczerzy w eksperymentach, ich symbolizm był emocjonalny a nie intelektualny.

Yeats nie szukał w dramacie katharsis, ale spokoju - stillness - momentu równowagi, która umożliwi widzom dotarcie do pokładów własnej, głębokiej wiedzy. Miał to być element stasis, w którym umysł ze stanu emocjonalnego przechodzi w absolutny spokój. Dopiero w takim otoczeniu widz mógł, zdaniem Yeatsa, zwrócić się do zbiorowej podświadomości.