W KRĘGU DOROBKU EDUKACYJNEGO II RZECZYPOSPOLITEJ. Tom II serii: SZKOŁA – PAŃSTWO – SPOŁECZEŃSTWO

Wprowadzenie Oddajemy do rąk Czytelników kolejną monografię historyczno-oświatową, przygotowaną pod naszą naukową redakcją przez zespół 28 autorek i autorów z kilkunastu ośrodków naukowych. Całość, jako tom II, stanowi kontynuację serii wydawniczej „Szkoła – Państwo – Społeczeństwo” (redakcja naukowa serii: Romuald Grzybowski), rozpoczętej w 2010 roku i przygotowywanej we współpracy Zakładu Historii Nauki, Oświaty i Wychowania Instytutu Pedagogiki Uniwersytetu Gdańskiego z Oficyną Wydawniczą „Impuls”. Tom I, zatytułowany Z dziejów polskiej kultury i oświaty od średniowiecza do początków XX wieku, dotyczył wcześniejszych okresów historycznych. Tym razem poszczególni piszący zostali przez redaktorów poproszeni o przygotowanie – w kontekście tytułowej dla całej serii triady – szkiców i studiów odnoszących się do dorobku edukacyjnego dwudziestolecia międzywojennego. Jedną z ważniejszych cech tendencji przemian cywilizacyjnych w Europie nowożytnej (także na ziemiach polskich), szczególnie w dziejach najnowszych, było permanentne postulowanie reform edukacyjnych i ich urzeczywistnianie w praktyce, dokonywane zazwyczaj z pewnym opóźnieniem. Reformom oświatowym, jak stwierdza w swoich pracach recenzent niniejszej monografii Antoni Smołalski, często towarzyszyło nazbyt optymistyczne, niekiedy wręcz złudne przekonanie, że szkoła (wraz ze wspierającymi ją instytucjami okołoszkolnymi) ma ogromne możliwości sprawcze nie tylko w zakresie kształtowania losu pojedynczych ludzi, ale także całych społeczeństw. Ten swoisty szkołocentryzm widoczny jest również w niektórych opracowaniach składających się na niniejszą publikację. Widać z nich, że głównymi czynnikami stymulującymi i ukierunkowującymi przebieg reform edukacyjnych w Polsce – aczkolwiek warto zauważyć, że myśl ta ma zapewne szerszy wymiar i dotyczy całej nowożytnej Europy – były m.in. trendy przemian cywilizacyjnych, zmiany ideałów wychowawczych, demokratyzacja dostępu do oświaty i dążenia do wypracowania organizacji szkolnictwa optymalnej dla danego poziomu rozwoju cywilizacyjnego. Generalnie zatem można by sformułować opinię, że reformy szkolnictwa były (i są) wywoływane lub wymuszane przez procesy przemian społecznych i politycznych. Bardzo ważnym czynnikiem europejskich reform edukacyjnych stało się zatem państwo, tak w sensie politycznej formy bytowania narodu, jak i systemu władzy. Od XIX wieku sprawy oświaty publicznej stopniowo przestawały być bowiem dziedziną kompetencji Kościoła i duchowieństwa lub efektem postanowień urzędników państwowej administracji oświatowej, stając się kwestią społeczną. Powstające wówczas różnorodne organy samorządu szkolnego, począwszy od XIXwiecznych dozorów szkolnych, zapoczątkowały trudny, trwający do dzisiaj proces odformalizowania zarządzania szkołą i oświatą, który widoczny był (i jest) także w Polsce, oraz doprowadziły do stopniowego nadawania im charakteru społecznego. W Polsce niepodległej zasadniczą rolę w projektowaniu i realizacji reform oświatowych odgrywały organy władzy państwowej. Było bowiem oczywiste, że oświata i szkolnictwo będą odgrywać w odrodzonym państwie polskim zasadniczą rolę w odbudowie kraju, wzmacnianiu jego podstaw społeczno-ekonomicznych oraz utrwalaniu odzyskanej po latach zaborów niepodległości. Już w pierwszych latach po 1918 roku władze oświatowe wiele wysiłku włożyły w unifikację, integrację i repolonizację szkolnictwa wszystkich dzielnic Polski. Zręby ustrojowe i programowe polskiego systemu szkolnego ukształtowane w pierwszym okresie po odzyskaniu niepodległości nie satysfakcjonowały jednak wielu środowisk politycznych i pedagogicznych. Lata dwudzieste ubiegłego stulecia w Polsce charakteryzowały się więc swoistą eksplozją pomysłów na zmiany i reformy szkoły. Podobnie było, dodajmy, z oświatą pozaszkolną. W latach 30. XX wieku, mimo nadal widocznego utrzymywania się polaryzacji poglądów różnych środowisk w kwestii szkoły i jej społecznej roli, doszło zaś w praktyce do pewnego ugruntowania państwowo-obywatelskich wzorców zrodzonych w obozie sanacji. Chociaż ważną rolę w projektowaniu i realizacji reform szkolnych w ówczesnej Polsce odgrywał dorobek nauk pedagogicznych, to jednak zastosowanie miał głównie w szczegółowych kwestiach i rozwiązaniach; często też ustępował pola czynnikom pozapedagogicznym, a więc względom politycznym, społecznym i ekonomicznym. Można zauważyć, że realizacja szeregu celów politycznych państwa wydawała się wielu ideologom i politykom II Rzeczy pospolitej różnego autoramentu niemożliwa bez udziału szkoły. W konsekwencji takich przekonań pojawiły się różne ideologie wychowawcze, które różnie widziały m.in. takie problemy, jak: demokratyzacja życia społecznego, podniesienie kultury gospodarczej obywateli, ugruntowanie religii katolickiej wśród Polaków, zagwarantowanie funkcjonowania w obrębie jednego organizmu państwowego licznych mniejszości narodowych i etnicznych, zapewnienie Polsce znaczenia na arenie międzynarodowej oraz zbudowanie jej mocarstwowości w świecie. Konieczność budowy nowo powstałej Polski i jej umacniania zachęcała do poszukiwania najlepszych sposobów formowania prawych i twórczych obywateli. Stąd też przykładano dużą wagę do konstruowania nowych technik stricte wychowawczych, służących celowi podniesienia efektywności pracy szkolnej i innych podmiotów oświatowych oraz odpowiedniego jej ukierunkowania. Scharakteryzowane pokrótce ogólne prawidłowości widoczne są szczegółowiej we wszystkich opracowaniach składających się na przekazywaną właśnie Czytelnikom monografię. W jej ramach ze względu na podjętą przez autorki i autorów tematykę wyodrębniliśmy cztery główne bloki zagadnień. Część pierwsza poświęcona została wątkom ideowym, ideologicznym i koncepcyjnym w oświacie okresu międzywojnia. Składają się na nią opracowania na temat dorobku polskich kongresów pedagogicznych tamtego okresu, zagadnień wychowawczej funkcji szkoły oraz kilku interesujących, bardziej szczegółowych zagadnień ideologiczno-koncepcyjnych widocznych w obrębie ówczesnej edukacji. W części drugiej znajdzie Czytelnik wiele szkiców dotyczących różnych aspektów funkcjonowania zarówno szkolnictwa, jak i podmiotów wspomagających szkołę i stan nauczycielski w okresie II Rzeczypospolitej. Część trzecia poświęcona została pozaszkolnym środowiskom edukacyjnym i ich znaczeniu w poszukiwaniu odpowiedzi na główne wyzwania edukacyjne, pojawiające się w naszym kraju w dwudziestoleciu międzywojennym. Końcowa, czwarta część publikacji zawiera zaś przegląd tytułowej problematyki w wybranych środowiskach mniejszościowych i regionalnych II Rzeczypospolitej. Zachęcamy zatem do lektury, licząc, że poszczególne studia i szkice składające się na tom W kręgu dorobku edukacyjnego II Rzeczypospolitej dostarczą Państwu wielu interesujących inspiracji do własnych przemyśleń nad układaniem się relacji między szkołą, państwem a społeczeństwem w czasach międzywojnia w Polsce. Krzysztof Jakubiak Tomasz Maliszewski