Sztuka dyplomacji

Literatura polityczna XVI i XVII wieku zna wiele traktatów opisujących doskonałego ambasadora. Były to przeważnie dość niesystematycznie urządzone magazyny wiedzy praktycznej, potrzebnej uczciwemu człowiekowi, którego wysłano za granicę, by tam kłamał dla dobra kraju. Zawierały więc te podręczniki - obok okruchów z dziedziny prawa międzynarodowego - luźne wskazówki, jak zachować się podczas misji, jak zbierać informacje i jak z nich korzystać. Zaznajamiały z etykietą na obcych dworach; udzielały lekcji dobrego tonu; uczyły układania interesujących raportów; przy sposobności podawały fortele umiejętnego zażywania ludzi - jednym słowem, były czymś w rodzaju książki kucharskiej dla kuchni dyplomatycznej ambasadora. Książki takie, powtórzmy, są typowe dla XVI i XVII wieku. Ale jeszcze na początku wieku XVIII trzech doświadczonych dyplomatów francuskich uprawiało tę zaniedbaną dziedzinę pedagogii.