Szkatułki Newerlego

Igor Newerly, syn Rosjanina i Czeszki, głośny polski pisarz, miał wiele powołań i zawodów. Był stenografem i prywatnym sekretarzem (u Janusza Korczaka; po wielu latach sam zatrudnił w takim charakterze bezrobotnego Jacka Kuronia). Zarabiał też na życie jako stolarz i jako szklarz (w zniszczonej przez Niemców Warszawie). Niestrudzony wędrowiec, przemierzał kraj koleją i kajakiem. Pasjonował się myślistwem i sadownictwem. Był redaktorem kilku pism o zaskakująco podobnej formule „wolnej trybuny młodych”. Pytany, za kogo się uważa, kim się czuje, odpowiadał: wychowawcą. Miał ogromne zasługi jako opiekun młodych literatów – z jego rad korzystali Hłasko i Odojewski, Himilsbach i Orłoś. Dbał również o własny warsztat – jego książki, oparte na wnikliwych badaniach, odznaczają się kunsztowną konstrukcją i bezkompromisowym dążeniem do prawdy.

Szkatułki Newerlego odsłaniają mniej znane bądź zupełnie nieznane strony biografii pisarza. Jan Zieliński udowadnia, że przyszły autor Pamiątki z Celulozy, uważanej za najlepszą polską powieść socrealistyczną, w latach dwudziestych publikował (pod pseudonimem) antykomunistyczne artykuły w prasie wydawanej w Warszawie przez rosyjskich emigrantów. Pokazuje też jego dojrzewanie do opozycji od początku lat sześćdziesiątych (Memoriał Newerlego), zaangażowanie w obronę prześladowanych z powodów politycznych (Melchiora Wańkowicza, Stefana Niesiołowskiego, Marka Nowakowskiego), wreszcie decyzję o publikacji ostatniej książki w drugim obiegu i na emigracji.