Groby szamanów
Z punktu widzenia wspólnoty czy rodziny śmierć zwykłego człowieka jest wydarzeniem dramatycznym. Jeszcze bardziej poważną sprawą była śmierć szamana, który był nie tylko powszechnie szanowanym członkiem społeczności, lecz także nieodzownym wykonawcą czynności rytualnych. Szamanów poważano i bano się ich, stąd także ich pogrzeby były niezwykłe.
Szamanów grzebano zazwyczaj w większej niż zwykłych ludzi odległości od miejsca zamieszkania. Na pochówek wybierano mało uczęszczane, położone na uboczu miejsca w lesie, do których zanoszono całe wyposażenie szamanów. Przede wszystkim przebijano membranę bębna szamańskiego, by mogli się zeń wydostać duchowi pomocnicy szamana. Jakuci, podobnie jak inne ludy syberyjskie, grzebali szamanów nie w ziemi, ale „w powietrzu”. Oznacza to, że zmarłych szamanów chowano na osadzonych na dwóch bądź czterech palach podestach. Podesty te w Tuwie nazywano seri, w Jakucji – arangas, w Buriacji zaś – aranga.
Celem tego rodzaju pochówku była nie tylko ochrona zwłok szamana przed drapieżnikami, ale i umożliwienie mu powrotu do natury. Bęben i inne, należące do szamana przedmioty (na przykład imbryk do herbaty, napoje) wieszano na pobliskich drzewach. „Trumnę” wykonywano z niestarannie ociosanego pnia drzewa lub z desek.
Po krótkiej ceremonii składano ofiarę z jagnięcia, kozy lub konia. Mięso złożonego w ofierze zwierzęcia zjadali wszyscy zgromadzeni. Dane z Buriacji wskazują, że zwłoki tamtejszych szamanów palono, jednak zwyczaj ten nie był powszechny. Zabijano także należące do szamanów konie, co stanowi kontynuację tradycji pochówków konnych; mięso zwierząt gotowano i rozdzielano pomiędzy zgromadzonych.
Groby szamanów ewenkijskich otaczane były drewnianymi palami zwieńczonymi figurkami ptaków. Należące do wyposażenia szamana przedmioty grzebano wraz z właścicielem, ponieważ, z uwagi na styczność z duchami, mogły one stanowić zagrożenie dla zwykłych śmiertelników. Dostępne są, oczywiście, również dane dotyczące praktykowania tych obyczajów z pierwszej połowy XX wieku. (...)
Odrodzenie szamanizmu?
U progu XXI wieku widać wyraźnie, że charakteryzujące wiek XX rewolucyjne zmiany (uprzemysłowienie, modernizm, globalizacja, komunizm) miały pewną wspólną cechę – na wszelkie sposoby zaprzeczały tradycji i niszczyły ją. Interesujące jest jednak, że obecnie, w epoce postmodernistycznej, można zauważyć tendencję wprost przeciwną, to jest – swego rodzaju powrót do tradycji. Po ideologicznym kryzysie modernizmu, dewastacji przyrody i upadku wielkich ideologii (wiary oraz zmieniających świat, dyktatorskich idei państwowych) zaczęto doceniać wartości lokalnych społeczeństw i proponowanych przez nie rozwiązań.
W obrębie kultury dziś już wyraźnie zarysowuje się nowa grupa znaczeń, którą możemy określić mianem postmodernistycznego szamanizmu. Przez ostatnich dziesięć lat wiele podróżowałem (na Syberii na obszary zamieszkane przez Jakutów, Tuwińców, Buriatów i Nanajów, w Chinach na tereny mandżurskie i ujgurskie, poza tym do Mongolii, Korei i Japonii), wobec czego miałem możliwość osobiście przekonać się, jakiego rodzaju odpowiedzi dają szamani na wyzwania stawiane tym społecznościom przez obecne czasy.
Ponieważ zawsze badałem lokalne odmiany szamanizmu, zebrane przeze mnie dane mogą posłużyć do zestawienia typologii. Na podstawie zebranych doświadczeń można rozróżnić pewne grupy. Pierwsza to ta, gdzie szamanizm został prawie całkowicie wykluczony z kultury duchowej, gdzie prześladowano i mordowano szamanów, wskutek czego przerwana została ciągłość kulturowa. Grupę drugą, w której ciągłość ta została zachowana, można podzielić na dwie podgrupy. Pierwsza z nich występuje w Chinach, gdzie obrzędy szamańskie przetrwały głównie na obszarach wiejskich (Mandżurowie, Sibe, Ewenkowie, Daurowie), druga zaś – w Korei (oczywiście mam na myśli Koreę Południową) i w Japonii, gdzie instytucja autochtonicznego, oryginalnego szamanizmu istnieje w warunkach miejskich, a nawet wielkomiejskich (na przykład w Seulu). Ostatnią z wymienionych grup można by nazwać także szamanizmem miejskim; istnienie tej grupy stanowi kolejny dowód na zdolności adaptacyjne szamanów.