Stres w pracy kuratora sądowego. Studium teoretyczno-empiryczne

Wstęp Przedkładana Szanownym Czytelnikom książka jest próbą przedstawienia rozmiaru realnych kosztów zdrowotnych ponoszonych codziennie przez kuratorów sądowych w Polsce w związku z wykonywanymi obowiązkami służbowymi oraz postulatem zmiany dysfunkcji organizacyjnych w środowisku pracy. Organizacja pracy w kuratorskiej służbie sądowej nie uwzględnia, niezwykle ważnej dla sfery psychospołecznego funkcjonowania człowieka, problematyki stresu zawodowego, jego determinantów i konsekwencji. Niniejsza publikacja jest odpowiedzią na zapotrzebowanie środowiska, a także próbą naukowej analizy zjawiska. Jerzy Brzeziński stwierdził, że znaczenie specyfiki relacji psychologii (jako nauki) do działania praktycznego wskazuje na jej zasadniczą działalność w kierunku ustalenia odpowiedzi na pytania ze strony praktyki społecznej i zgłaszanego przez nią zapotrzebowania. Stąd też pomysł weryfikacji empirycznej uwarunkowań psychospołecznych stresu zawodowego kuratorów sądowych. Warto zauważyć, że zagadnienia stresu i wypalenia zawodowego niektórych grup zawodowych (funkcjonariuszy Służby Więziennej, policjantów czy nauczycieli) były już przedmiotem wielokrotnych i szerokich badań. Natomiast zainteresowanie tą problematyką w odniesieniu do kurateli sądowej w Polsce jest do tej pory nikłe. Kuratorzy sądowi realizują określone przez prawo zadania o charakterze wychowawczo-resocjalizacyjnym, diagnostycznym, profilaktycz­nym i kontrolnym, są one związane z wykonywanymi orzeczeniami sądu oraz innymi czynnościami wskazanymi w przepisach szczególnych, tj. w art. 1 Usta­wy z dnia 27 lipca 2001 roku o kuratorach sądowych oraz w art. 147 § 2 Ustawy z dnia 27 lipca 2001 roku – Prawo o ustroju sądów powszechnych. Kuratorzy pracują z podopiecznymi sądów bezpośrednio w ich środowisku życia lub w miejscu pobytu osób, których dotyczy prowadzone postępowanie. Stres zawodowy, czyli stres związany z psychospołecznymi warunkami pracy, jest dziś zjawiskiem powszechnym. Mieczysław Ciosek zdefiniował stres zawodowy jako „[...] napięcie wywołane przez czynniki stresorodne tkwiące w środowisku pracy bądź związane z zawodowo wykonywaną pracą”. Dane Światowej Organizacji Zdrowia wskazują, że znaczna część osób czynnych zawodowo czuje się w swojej pracy nieustannie narażona na różne uwarunkowania stresogenne. Stres rozumiany jako ujemne przeciążenie wynikające z różnych trudnych sytuacji coraz częściej postrzegany jest w kontekście organizacyjnym. Mówi się w tym przypadku o stresie organizacyjnym lub zawodowym. Nina Ogińska-Bulik wyraża pogląd, że sama praca może być źródłem stresu, a stres zawodowy to stres przeżywany w miejscu jej wykonywania. Autorka wyróżnia obiektywne i subiektywne czynniki towarzyszące człowiekowi w procesie pracy. Do czynników obiektywnych zalicza fizyczne i społeczne warunki pracy, natomiast do subiektywnych – związane z motywami podejmowania zatrudnienia, postawami wobec wykonywanego zawodu czy obowiązkami zawodowymi, stopniem zadowolenia z wykonywanej pracy i środowiska zawodowego. Społeczne warunki pracy uwzględniają zagadnienia składające się na organizację pracy, system wynagrodzeń, relacje społeczne, możliwości awansu i rozwoju zawodowego. Ogińska-Bulik podkreśla, że za silnie obciążające uważane są zawody służb społecznych (human services), które polegają na intensywnych relacjach z innymi ludźmi oraz zaangażowaniu w ich problemy. Relacja kurator sądowy – podopieczny jest relacją specyficzną, często obwarowaną olbrzymimi kosztami indywidualnymi. Wiąże się to z charakterem pracy kuratorów sądowych i jej uwarunkowaniami. Nie bez znaczenia w tym kontekście jest konstrukt osobowościowy kuratora, który ewaluuje skuteczność podejmowanych zadań określonych w ustawie. W tej relacji ogromną rolę odgrywa „[...] bliski kontakt interpersonalny wykorzystujący także procesy zaangażowania i wymiany emocjonalnej”. Jednocześnie w specyfikę profesji pomocowych jest wpisana znaczna dysproporcja między dawaniem a braniem na poziomie psychologicznym. W tym kontekście pojawia się kwestia nagradzania za wniesiony wkład i jego doń nieadekwatność. W art. 5 ust. 3 ustawy o kuratorach sądowych znajdujemy zapis mówiący, że kuratorem zawodowym może być osoba, która jest zdolna ze względu na stan zdrowia do pełnienia obowiązków kuratora. W Komentarzu do ustawy o kuratorach sądowych autorstwa Tadeusza Jedynaka i Krzysztofa Stasiaka pojawia się pogląd, że [...] ustawa o kuratorach sądowych uregulowała przygotowanie adeptów do służby w sposób analogiczny do rozwiązań przyjętych w zawodach prawniczych, które jest wzorowane na aplikacji sądowej. W tej sytuacji zaleca się zastosowanie wytycznych z Rozporządzenia Ministra Sprawiedliwości z 8 marca 2002 roku w sprawie badań lekarskich i psychologicznych kandydatów do objęcia urzędu sędziego. Przytoczone rozporządzenie nie jest jednak optymalne dla specyfiki pracy kuratora sądowego, która różni się zasadniczo do zadań wykonywanych przez sędziów na poziomie metodyki pracy oraz – co ważniejsze – w zakresie warunków środowiska pracy. Nowe brzmienie art. 57 § 10 ustawy prawo o ustroju sądów powszechnych obowiązujące od 1 października 2014 roku określa, tak jak dotychczas, szczegółowy zakres i sposób przeprowadzania badań lekarskich i psychologicznych, kwalifikacje wymagane od lekarzy i psychologów przeprowadzających badania oraz terminy wykorzystania wydawanych zaświadczeń w postępowaniu dotyczącym powołania do urzędu sędziego, uwzględniając przy tym jego uwarunkowania. Kandydat na kuratora, opierając się na powyższym rozporządzeniu, powinien zostać poddany badaniom, które obejmują [...] 1) ogólną ocenę stanu zdrowia, ze szczególnym uwzględnieniem układu nerwowego i stanu psychicznego, 2) możliwe badania specjalistyczne tj. konsultacje lekarzy specjalistów, a także badania pomocnicze (laboratoryjne, EKG, EEG, RTG i inne). Natomiast badania psychologiczne kandydata zawierają: [...] określenie i opis cech osobowości, z uwzględnieniem zdolności do podejmowania decyzji, zdolności do samodzielnego oceniania sytuacji oraz odporności na trudne sytuacje. Zakres badań psychologicznych zgodnie z cytowanym rozporządzeniem może zostać rozszerzony, jeżeli psycholog uprawniony uzna to za niezbędne do prawidłowego określenia sprawności psychologicznej kandydata. Po przeprowadzonym badaniu lekarz uprawniony oraz psycholog uprawniony wydają odpowiednio zaświadczenie lekarskie oraz psychologiczne o zdolności do pełnienia obowiązków sędziego (także kuratora). Przywołane rozporządzenie nie obejmuje żadnych konkretnych założeń i metod oceny sfery funkcjonowania psychicznego kuratorów sądowych oraz mierzenia poziomu zasobów osobistych i odporności na sytuacje trudne, oprócz ich sformułowania w kontekście wymogów dla kandydata do pełnienia obowiązków sędziego. Nie znajdziemy również nigdzie zapisów mówiących o profilaktyce stresu zawodowego i jego konsekwencjach, nie uwzględnia się procesu rozpoznania środowiska pracy i ochrony zdrowia kuratorów czy interwencji w sytuacjach kryzysowych (np. swobodnego dostępu do poradnictwa psychologicznego). Zatem realne zainteresowanie ustawodawcy warunkami pracy kuratorów sądowych nie obejmuje konkretnych przepisów prawa odnoszących się do zawodu kuratora i nie posiada rzeczywistego przełożenia na wykonywane zadania. Autorzy Komentarza do ustawy o kuratorach sądowych dostrzegają znaczenie oceny przydatności do zawodu kuratora, ponieważ podkreślają, że mimo doskonałego przygotowania teoretycznego i chęci kandydata brak kompetencji osobowościowych może świadczyć o małej przydatności do służby. Pierwsze badania dotyczące analizy stanu prawnego kurateli sądowej, opinii kuratorów i ich praktyki zawodowej (badania nie poruszały sfery funkcjonowania psychologicznego) rozpoczęto w 2005 roku. Projekt zrealizował Instytut Wymiaru Sprawiedliwości (wyniki opublikowano w 2010 roku). Autorzy badań zaakcentowali we wnioskach końcowych problematykę środowiska pracy kuratorów, tj. potrzebę zapewnienia odpowiednich warunków pracy, rozwiązania problemu nierównomiernego obciążenia zawodowego, dążenia do harmonijnej współpracy sędziów i kuratorów. Autorzy badania wyraźnie uwypuklili problem braku systemu wsparcia dla kuratorów sądowych w obliczu stresu zawodowego oraz deficyt norm prawnych w zakresie przeciwdziałania wypaleniu zawodowemu. Zespół badawczy dostrzegł i wyróżnił wady polskiej probacji na tle innych krajów europejskich oraz wskazał kierunek dla podjęcia niezbędnych badań empirycznych. Ustawa z dnia 27 czerwca 1997 roku o służbie medycyny pracy definiuje ryzyko zawodowe w art. 4 ust. 4 jako [...] możliwość wystąpienia niepożądanych, związanych z wykonywaną pracą zdarzeń powodujących straty, w szczególności niekorzystnych skutków zdrowotnych będących wynikiem zagrożeń zawodowych występujących w środowisku pracy lub związanych ze sposobem wykonywania pracy. Zgodnie z zapisami tejże ustawy pracodawca powinien oddziaływać na warunki pracy w taki sposób, by minimalizować ryzyko zawodowe. Warto w tym kontekście zwrócić uwagę na rozwiązania organizacyjne obejmujące od 2009 roku funkcjonariuszy Służby Więziennej ze wskazaniem na Rozporządzenie Ministra Sprawiedliwości w sprawie służby medycyny pracy w jednostkach organizacyjnych Służby Więziennej oraz w sprawie zadań służby medycyny pracy wynikających ze specyfiki ryzyka zawodowego. Rozporządzenie określa działania służby medycyny pracy w procesie rozpoznawania warunków pracy w celu ochrony zdrowia funkcjonariuszy przed wpływem niekorzystnych warunków związanych ze środowiskiem pracy i sposobem jej wykonywania. Służba kuratorska niestety nie posiada w obowiązujących uregulowaniach identycznych rozwiązań organizacyjnych. Celem uporządkowania zasad pracy kuratorów sądowych Rada Europy wydała szereg rekomendacji w formie europejskich reguł dotyczących sankcji i środków alternatywnych, w których mocno akcentuje znaczenie zapewnienia odpowiedniej liczebności personelu zawodowego oraz zaleca stworzenie norm i zasad polityki organizacji. Ma ona gwarantować optymalne zaplecze kadrowe, uwzględniające odpowiednie cechy osobowości, kwalifikacje zawodowe oraz niezbędne umiejętności i doświadczenie charakterystyczne dla praktyki zawodu kuratora sądowego. Rada Europy nawiązuje także do działalności kuratorów społecznych (osób prywatnych), które będą w ramach możliwości działać pod kierownictwem personelu zawodowego i wykonywać zadania odpowiadające ich umiejętnościom i możliwościom. Zbigniew B. Gaś postuluje konieczność stworzenia „[...] precyzyjnych standardów w zakresie charakterystyki osobowościowej i profesjonalnej, jakie winni spełniać kandydaci na wychowawców w resocjalizacji” oraz „procedury jakości funkcjonowania zawodowego”, która stanowi źródło informacji na temat kompetencji profesjonalnych i aktualnego poziomu rozwoju osobistego. Gaś wskazuje na ważny kierunek badań nad kwalifikacjami osobowościowymi kuratorów – profesjonalnych resocjalizatorów, ponieważ to właśnie ta grupa zawodowa charakteryzuje się szczególną specyfiką pracy, opartą na permanentnych kontaktach z innymi ludźmi oraz szczególnej odpowiedzialności prawnej. Wskazane okoliczności skutkują intensywną ekspozycją społeczną i warunkują pojawienie się stresu zawodowego. Determinanty psychologiczne tylko częściowo wyjaśniają powstawanie stresu u kuratorów sądowych, a wśród pozostałych uwarunkowań możemy wyróżnić: łatwość w komunikowaniu się, cierpliwość, dynamikę w działaniu oraz bardzo ważną rolę czynników socjodemograficznych, które są charakterystycznymi modyfikatorami zachowania w specyfice zawodu, jakości pracy i konsekwencjach przeżywanych trudności. Przytoczone zależności pomiędzy stresem zawodowym i pracą kuratora sądowego znajdują swoje uwierzytelnienie w przeprowadzonych przeze mnie badaniach wśród kuratorów sądowych. Wnioski z badań oraz szeroka kwerenda literatury zostały zwieńczone implikacjami praktycznymi, przydatnymi w rozwiązaniach organizacyjnych, które mogą służyć korzystnym zmianom w środowisku pracy kuratorów sądowych. Poza tematyką stresu zawodowego uznałem za konieczne poświęcenie uwagi zagadnieniu etosu służby kuratorskiej, wizerunkowi kuratorów sądowych w oczach opinii publicznej, etyce zawodowej oraz procesowi zarządzania i doboru kadr jako istotnych elementów składających się na holistyczne ujęcie kuratorskiej służby sądowej i jej wielowymiarową dzia­łalność.