Jak korzystać z tej książeczki, czyli uwagi metodyczne dla rodziców i nauczycieli
Zawarte w Spotkaniach z Innymi teksty, przeznaczone są dla dzieci w wieku od 6 do 10 lat. Mogą służyć rodzinie jako czytanki w domowym zaciszu lub nauczycielom w charakterze pomocy naukowej na lekcjach i zajęciach pozalekcyjnych dla uczniów w klasach od 0 do 3 szkół podstawowych. Mają postać krótkich czytanek zakończonych podsumowaniem zawierającym morał.
W czytankach został ukazany pozytywny, wyidealizowany obraz rzeczywistości opisywanej przez Kamilę – małą dziewczynkę, która pod opieką najbliższych (rodziców i dziadka) spotyka różnych ludzi, by w dialogu z nimi odkrywać szeroki świat.
Poznawani przez Kamilę Inni, to osoby pod pewnymi względami wyróżniające się z otoczenia, zwykle postrzegane w środowisku jako dziwne, nietypowe i dlatego często będące przedmiotem zainteresowania, tematem plotek, nieprawdziwych i krzywdzących opinii stereotypowo powielanych w codziennych rozmowach, programach telewizyjnych, artykułach prasowych itp. Każde dziecko prędzej, czy później spotyka Innych. Jego naturalną reakcją jest wówczas zdziwienie i stawianie pytań o zaobserwowane fakty.
W kolejnych czytankach Kamila (a wraz z nią czytelnicy), poznaje osoby niepełnosprawne, chore, w zaawansowanym wieku, wywodzące się z obcych narodów i kultur, praktykujące odmienne religie, charakteryzujące się różnymi stylami życia i możliwościami rozwoju. Ich obecna sytuacja jest zwykle wynikiem wydarzeń z przeszłości, które ukształtowały ich charakter, poglądy na świat i wpłynęły na zachowanie. Kamila orientuje się, że nie wszyscy ludzie są tacy sami. Z powodu swej odmienności bywają lubiani lub nie, postrzegani jako pozytywni bohaterowie lub „czarne charaktery” codzienności. Ich obecność wywołuje przyjemne zaciekawienie, albo budzi niepewność, obawy, strach.
Kamila znajduje odpowiedzi na pytania pojawiające się w momencie spotkania Innych i nurtujące ją w trakcie kolejnych relacji z nimi. Stopniowo poznaje warunki, w jakich może kształtować się odmienność, dzięki czemu łatwiej jest jej zrozumieć poznawanych Innych. Na koniec zawsze dochodzi do wniosku, że odmienność wyglądu, zachowania, perspektyw życiowych poszczególnych znajomych, choćby nawet była źle widziana przez niektóre osoby, tak naprawdę jest zwyczajnym elementem człowieczeństwa, z którym trzeba sobie radzić każdego dnia.
Podstawowe treści wychowania leżące u podstaw każdej z niniejszych czytanek to: tolerancja, szacunek dla odmienności, przekonanie o konieczności poznania drugiego człowieka zanim wyda się o nim opinię i zacznie oceniać jego zachowanie. Poprzez kolejne opisy spotkań z Innymi oraz zawarte pod nimi morały, czytanki te uczą, że jeśli nawet jakaś osoba wydaje się pod pewnym względem dziwna czy niezrozumiała, to nie należy jej dyskryminować, wykluczać z kręgu znajomych, przyjaciół i krewnych. Trzeba ją dobrze poznać, a zorientowawszy się w jej problemach i potrzebach, podać pomocną dłoń, wesprzeć obecnością, rozmową i uśmiechem. Właśnie bowiem obecność, rozmowa i uśmiech to wartości, którymi każdy – nawet dziecko, może dzielić się z drugim człowiekiem, zwłaszcza potrzebującym.
Tematyka zawartych tu czytanek może zainteresować także dzieci młodsze. Decyzja o tym, czy są już na tyle rozwinięte, by móc głębiej zapoznać je z przedstawionymi w nich problemami, powinna należeć do rodziców i nauczycieli, którzy obserwując dziecko, analizując jego ciekawość świata i zakres dostępu do informacji z rzeczywistości osób starszych (np. możliwość oglądania telewizji bez kontroli dorosłych, przysłuchiwania się rozmowom starszego rodzeństwa i dorosłych), będą w stanie określić, czy dziecko zna już odpowiednie wyrażenia i zagadnienia, interesuje się nimi, pyta o nie, próbuje lepiej zrozumieć itp. Jeśli tak jest, wówczas można rozpocząć z nim dyskusję, posiłkując się wybraną czytanką.
W szkole Spotkania z Innymi mogą stanowić pomoc naukową w realizacji autorskiego programu wychowania w zakresie edukacji międzykulturowej i obywatelskiej, historycznej i regionalnej. Z każdą z czytanek można pracować w odniesieniu do środowiska szkoły – zarówno w skali makro (miejscowości, regionu i kraju), jak i w skali mikro (rodziny, kręgu przyjaciół i znajomych uczniów). W podstawie programowej wychowania przedszkolnego oraz kształcenia ogólnego w poszczególnych typach szkół z dnia 23 grudnia 2008 roku, opublikowanej w Dzienniku Ustaw Nr 4 z 15 stycznia 2009 roku, poz. 17 czytamy: „W rozwoju społecznym bardzo ważne jest kształtowanie postawy obywatelskiej, postawy poszanowania tradycji i kultury własnego narodu, a także postawy poszanowania dla innych kultur i tradycji. Szkoła podejmuje odpowiednie kroki w celu zapobiegania wszelkiej dyskryminacji.” – Spotkania z Innymi mogą służyć przy realizacji tego założenia jako książka pomocnicza w rozumieniu ustawy.
Przed oddaniem książki w ręce dziecka, rodzice i nauczyciele powinni też zdecydować, czy potraktować jej treści wybiórczo i stopniowo zapoznawać młodego czytelnika z kolejnymi tematami w odpowiednich odstępach czasu. Można też pozwolić na czytanie tej książeczki „jednym tchem” – pod warunkiem jednak, że każdej bajce towarzyszyć będzie refleksja i dyskusja o jej bohaterach. Po wspólnej lekturze z dzieckiem, wypadałoby je zapytać, czy rozumie treść czytanki i w razie wątpliwości uzupełnić lub wyjaśnić kłopotliwe zagadnienia. W przeciwnym bowiem wypadku mogłoby się zdarzyć, że dziecko potraktuje Innych będących bohaterami czytanek nie jako przykłady rzeczywiście istniejących osób, lecz jak fantastyczne postacie, porównywalne z mitologicznymi stworami, czy wymyślnymi istotami z kreskówek, których problemy społeczne są równie wydumane.
Podczas dyskusji po lekturze należy zwracać uwagę dziecka na fakt, że w jego środowisku żyją ludzie bardzo podobni do tych opisanych w czytankach; że prędzej czy później spotka się z nimi i może mieć podobne refleksje jak Kamila. Chodzi o przygotowanie dziecka do kontaktu z odmiennością – także własną. O wsparcie go w kształtowaniu postawy pozytywnego zainteresowania sytuacją Innych w różnych okolicznościach i poszukiwania możliwych sposobów nawiązania dialogu, którego efektem będzie wzajemne poznanie i wzajemna tolerancja.
Inni intrygują, często budząc skrajne emocje, uprzedzenia i niechęć. O niektórych z nich wręcz nie wspomina się przy dzieciach, zaliczając ich życie do sfery tabu zarezerwowanej wyłącznie dla dorosłych. Cóż jednak zrobić, gdy dziecko zaczyna pytać o nich, co jest dowodem, że zauważyło ich istnienie i wzbudził to jego zainteresowanie? Co zrobić, gdy okazuje się, że Innym jest w oczach dziecka ktoś spośród jego bliskich? Może też ono samo jest postrzegane jako Inny w swoim środowisku, albo uważa się za Innego?
Lektura każdej czytanki, oraz przeprowadzona po niej spokojna i rzeczowa dyskusja pozwolą na udzielenie dziecku poważnych i wyczerpujących odpowiedzi na pytania o sprawy czasem krępujące nawet dla dorosłych. Warto podjąć ten trud, by nie zaprzepaścić okazji do rozmowy pod pretekstem czytanki, zanim dziecko dowie się o czymś trudnym w sposób wulgarny, powierzchowny, ideologiczny na przykład od starszych kolegów, z telewizji, Internetu lub od osób, którym świadomie nie powierzyłoby się trudu wychowania swego dziecka. Może w tym pomóc niniejsza książeczka.
Ideą edukacji międzykulturowej, na której zostały oparte poszczególne czytanki, jest spotkanie Innego, wejście z nim w dialog, zapoznanie się z jego światem, osobiste doświadczenie jego odmienności i zrozumienie dlaczego jest właśnie taki. Tylko na tej zasadzie niechęć i strach mogą ustąpić miejsca zainteresowaniu i przyjaźni. Tylko dzięki stopniowemu poznawaniu i rozumieniu, można odkryć Innego jako człowieka i jako człowieka pokochać.
Oto zestaw obszarów problemowych, treści wychowania i kategorii pojęciowych powiązanych z czytankami w Spotkaniach z Innymi:
• Spotkanie pierwsze – Poznajemy Kamilę: zróżnicowanie imion, niecodzienne zachowanie, choroba, plotka;
• Spotkanie drugie – Pan Jacek: zróżnicowanie wieku i płci, starość, choroba psychiczna, niecodzienny wygląd i zachowanie, samotność, wojna, obóz koncentracyjny, śmierć, cierpienie pod wpływem wspomnień;
• Spotkanie trzecie – Ciocia Marta: niecodzienny wygląd i zachowanie, wykluczenie, samotność, śmierć, choroba psychiczna, depresja, cierpienie pod wpływem wspomnień;
• Spotkanie czwarte – Dawidek: negatywne stereotypy, ksenofobia, dyskryminacja, antysemityzm, wojna, śmierć, Holokaust, Międzynarodowy Komitet Czerwonego Krzyża, Marsz Żywych;
• Spotkanie piąte – Babcia Marysia: starość, niecodzienne zachowanie, utrata pamięci, choroba, nietrzymanie moczu, proteza dentystyczna, śmierć, cierpienie pod wpływem wspomnień;
• Spotkanie szóste – Fatima: ksenofobia, zróżnicowanie religii, Islam, terroryzm, wykluczenie, dyskryminacja, negatywne stereotypy, manipulacja opinią publiczną, plotka;
• Spotkanie siódme – Pan Pawlak i Katarynka: dom opieki, starość, niepełnosprawność, niecodzienne zachowanie, ubóstwo, samotność, cierpienie pod wpływem wspomnień, choroba psychiczna, paraliż;
• Spotkanie ósme – Pan Krzyś: bezdomność, uzależnienie, alkoholizm, przemoc domowa, niecodzienne zachowanie i wygląd, wykluczenie, negatywne stereotypy, nieprzewidywalność zachowania, samotność;
• Spotkanie dziewiąte – Pani Olga i Pani Teresa: zróżnicowanie płci i stylów życia, związki partnerskie, homofobia, negatywne stereotypy, dyskryminacja kobiet, poniżanie, ucisk, porwania, organizacje pozarządowe, feminizm;
• Spotkanie dziesiąte – Rysiek: niecodzienny wygląd i zachowanie, otyłość, rude włosy, okulary, dyskryminacja, wykluczenie, choroba, samotność;
• Spotkanie jedenaste – Daria: niecodzienny wygląd i zachowanie, Cyganie, ubóstwo, głód, kradzież, negatywne stereotypy, uprzedzenia, dyskryminacja, dzieci ulicy;
• Spotkanie dwunaste – Marko i Gabriela: rodzina zastępcza, choroba, głód, krew, HIV/AIDS, negatywne stereotypy, uprzedzenia, dyskryminacja;
• Spotkanie trzynaste – Edyta: bogactwo, samotność, samotne rodzicielstwo, rozwód, manipulowanie znajomymi, plotka, samotność;
• Spotkanie czternaste – Robert: niecodzienny wygląd i zachowanie, choroba nowotworowa, śmierć, negatywne stereotypy;
• Spotkanie piętnaste – Marek, Laura i paczki: subkultury młodzieżowe, niecodzienny wygląd i zachowanie, konflikt pokoleń, negatywne stereotypy, przemoc;
• Spotkanie szesnaste – Rodzina Cioci Herty: śmierć, wojna, zróżnicowanie języków i religii, pamięć o przodkach, negatywne stereotypy i uprzedzenia;
• Spotkanie siedemnaste – Kim, Alex i Elina: uchodźcy, wojna, klęska żywiołowa, katastrofa, ubóstwo, rasizm, dyskryminacja, wykluczenie, organizacje pozarządowe, niepełnosprawność, śmierć, cierpienie pod wpływem wspomnień.
Na zakończenie, celem zainspirowania rodziców, nauczycieli i najmłodszych czytelników do kolejnych spotkań z Innymi i poszukiwań nowych doświadczeń w dziedzinie edukacji międzykulturowej, zostały zamieszczone listy lektur i stron internetowych, które umożliwiają zdobycie szerszej wiedzy zasygnalizowanej w Spotkaniach z Innymi.
Mam nadzieję, że taka forma lektury spotka się z Państwa życzliwym przyjęciem.
Przemysław Paweł Grzybowski
Bydgoszcz, listopad 2011