Specjalne potrzeby edukacyjne uczniów z niepełnosprawnościami. Charakterystyka, specyfika edukacji i wsparcie

Czym jest bullying?

Naukowcy i praktycy zajmujący się problematyką wrogich zachowań młodych ludzi wobec siebie, w szczególności w kontekście środowisk edukacyjnych, stosują w odniesieniu do tego typu zjawisk różne terminy. W literaturze mówi się o agresji, agresji rówieśniczej, agresji szkolnej, przemocy rówieśniczej (peer-aggression), mobbingu, bullyingu. Wielu autorów używa tych pojęć zamiennie, inni zaś definiują każde z nich, wyraźnie je odróżniając. Każdy bullying i każda przemoc są agresją. Jednocześnie każdy bullying jest zarówno przemocą, jak i agresją. Z kolei nie każda agresja i przemoc mogą być określane jako bullying.
Najszerszym pojęciem stosowanym w odniesieniu do wrogich zachowań młodych ludzi względem siebie jest „agresja”. Bywa ona najczęściej definiowana jako działanie intencjonalne, mające na celu spowodowanie psychicznej lub fizycznej szkody u ofiary.

Przy spełnieniu określonych kryteriów agresja może się stać przemocą. Sytuacja taka występuje wówczas, gdy sprawca narusza ważne wartości jednostki w taki sposób, że nie może się ona bronić i ponosi szkody w sferach fizycznej, psychicznej, symbolicznej i materialnej5. Nie każda agresja będzie przemocą – zwykle nie mamy z nią do czynienia w przypadku codziennych konfliktów rówieśniczych. Natomiast najbardziej poważna forma przemocy szkolnej przyjmuje postać bullyingu (nękania). Jego definicja wskazuje zwykle na łączne występowanie trzech cech: intencjonalności, powtarzalności i nierównowagi sił.

Pierwsza z tych właściwości – intencjonalność – oznacza, że sprawca lub sprawcy, podejmując wrogie działania wobec ofiary, chcą sprawić jej przykrość lub ją zranić, a w konsekwencji osiągnąć wyższą pozycję w grupie. Drugim ważnym aspektem jest powtarzalność. O bullyingu mówimy wtedy, kiedy sprawcy działają długotrwale, powtarzając akty agresji wobec tej samej ofiary. W związku z tym nie należy uwzględniać sytuacji, w której agresja ma charakter incydentalny lub kiedy pojawi się ona w kontekście jakiegoś pojedynczego zdarzenia (uczniowie mogą przykładowo wyśmiewać kolegę, który jednego dnia słabo grał w piłkę). Kolejną cechą bullyingu jest nierównowaga sił pomiędzy sprawcą (sprawcami) a ofiarą. Sytuacja taka ma miejsce wówczas, gdy osoby atakujące są silniejsze od ofiary, a przynajmniej ofiara postrzega je jako takie. Nie są bullyingiem konflikty, a nawet bójki uczniów o wyrównanym statusie siły, także wtedy, kiedy odbywają się regularnie.

Aby dany rodzaj agresji rówieśniczej określić jako bullying, wszystkie wyżej omówione właściwości muszą występować równocześnie. Zatem chociaż każdy bullying stanowi wyraz agresji rówieśniczej, to nie każda agresja rówieśnicza jest bullyingiem. Bullying może się przejawiać w różnej formie (bullying fizyczny, werbalny, relacyjny, cyberbullying).

Wstęp

W związku z upowszechnianiem się obecności uczniów z niepełnosprawnościami, ze specjalnymi potrzebami edukacyjnymi, w szkolnictwie ogólnodostępnym należy zadbać, by ich obecność była nie tylko widocznym przejawem realizowania idei inkluzji (integracji), ale przede wszystkim stała się pozytywnym doświadczeniem, przynoszącym korzyści zarówno tej grupie dzieci, jak i ich typowo rozwijającym się rówieśnikom. W tym celu musi zostać spełnionych wiele kryteriów natury prawnej, organizacyjnej, społecznej. Podstawowym warunkiem powodzenia włączania szkolnego są jednak kompetencje nauczycieli w zakresie pracy z uczniami o zróżnicowanych potrzebach rozwojowych i edukacyjnych. Nie jest to zadanie łatwe, więc z oczywistych powodów edukatorzy potrzebują w tym obszarze wsparcia, a przedstawiana książka ma aspiracje stać się jedną z jego form.

Wspomniane wsparcie powinno dotyczyć oddziaływań dydaktycznych (np. o co należy zadbać, pracując z uczniem z konkretnym typem niepełnosprawności), jak również wychowawczych (np. o czym trzeba pamiętać, żeby „inny” uczeń stał się pełnoprawnym członkiem społeczności klasowej i nie był narażony na ryzyko izolacji i stygmatyzacji). Wyniki badań pokazują, że nauczyciele nisko oceniają swoje kompetencje do pracy z uczniami z niepełnosprawnościami, co stało się ważną inspiracją do powstania tej publikacji. Adresujemy ją do szerokiego grona ludzi oraz instytucji, przede wszystkim edukacyjnych, zajmujących się pracą z osobami z niepełnosprawnościami i specjalnymi potrzebami edukacyjnymi.