Plaga rozwodów. Przemilczany problem Imperium Rzymskiego

W Grecji prawo wymuszało, aby mąż rozstał się z żoną, jeśli popełniła cudzołóstwo. Poza tym jednak Grecy dopuszczali rozwody z innych względów, choćby wskutek niemożności doczekania się dziecka. Teoretycznie inicjatywa była zarówno po stronie mężczyzny, jak i kobiety. W praktyce żona mogła liczyć na rozwód właściwie tylko wtedy, gdy była maltretowana, a rodzina zechciała ją wesprzeć. Co zdarzało się dosyć rzadko…

Nic dziwnego, że kończyło się raczej na groźbach niż na rozstaniach. Na przykład w V wieku p.n.e. żona greckiego męża stanu i awanturnika, Alkibiadesa, próbowała zerwać z nim za ciągłe sprowadzanie do domu prostytutek. Ten jednakże siłą zmusił ją do powrotu. W czasach dominacji Rzymu kwestia rozwodów wyglądała zupełnie inaczej.

Z pałką na żonę

Rzymianie mieli zagwarantowane prawo do rozwodu już na podstawie regulacji przypisywanych Romulusowi, legendarnemu założycielowi miasta. Pozwalał on mężczyźnie oddalić małżonkę w przypadku popełnienia przez nią cudzołóstwa, strucia dziecka i… przywłaszczenia kluczy.

Zdaniem badaczy „strucie” oznacza w istocie aborcję, która dokonana bez wiedzy męża byłaby zamachem na jego prawa. „Przywłaszczenie kluczy” zaś może nawiązywać do podbierania trzymanego pod kluczem wina. Chodziłoby więc o złamanie obowiązującego niegdyś kobiety zakazu picia alkoholu (a może nawet o uzależnienie?). Ponoć pewien Rzymianin zwany Egnacjusz Metellus za to, że jego żona napiła się wina wziął pałkę i pobił ją na śmierć. Dodajmy, że przypisywano temu napojowi także właściwości antykoncepcyjne i wczesnoporonne, co stanowiło dodatkowe „zagrożenie” dla władzy mężczyzny.

Nie każde małżeństwo okazuje się dobrane. Dobrze wiedzieli o tym starożytni Rzymianie, dla których rozwody były częstą praktyką

W przypadku rozwodu z innych przyczyn, Rzymianin musiał słono zapłacić: oddać połowę majątku małżonce, a drugą połowę bogini płodności Demeter. Nie dziwi więc, że wedle rzymskiej tradycji w ciągu pięciuset lat od założenia miasta nie było tam ani jednego rozwodu! Pierwszy zrobił to niejaki Spuriusz Karwiliusz Ruga w roku 231 p.n.e. I to nie dlatego, że nie kochał małżonki. Po prostu nie mogła mieć dzieci, a on złożył zwyczajową przysięgę wobec urzędników, że bierze ślub w nadziei doczekania się potomstwa. Co ciekawe, rodacy nie podzielili jego zdania. Uznali bowiem, że lojalność wobec żony powinna stać ponad obywatelską przysięgą.

Niewykluczone, że w małżeńskich problemach pomagała terapia w świątyni bogini, zwanej Viriplaca (Łagodząca Mężowski Gniew). Skłócona para zobowiązana była spędzić w niej noc, wyrzucając sobie wzajemne winy i pretensje przed ołtarzem. Podobno metoda ta działała cuda. Oczyszczała psychikę, a ponadto nocą świątynne zacisze sprzyjało seksualnemu zbliżeniu. Oczywiście „na zgodę”.

Rozstać się, by wziąć ślub

Rewolucja nastąpiła, gdy w II w. p.n.e. także Rzymianki zyskały prawo do występowania o rozwód. A kiedy pozwolono im w większym stopniu dysponować o swoim zamążpójściu, ruszyła fala obyczajowych zmian. Nie były już na łasce mężczyzn, a ci także korzystali z nowych możliwości. W efekcie u schyłku republiki i w początkach cesarstwa w Rzymie zapanowała istna plaga rozwodów.

Zwykle rozstawano się po to, aby… zaraz wziąć kolejny ślub. Wystarczało, że jeden z małżonków stwierdził rozkład pożycia i sprawa załatwiona. Żona mogła związać się z przyjacielem domu, mąż z przyjaciółką (czasem kobiety były wręcz sobie przekazywane!). Para musiała zadeklarować, że jest w związku – i już stanowiła małżeństwo. Mogła jeszcze wyprawić bankiet i wziąć udział w tradycyjnych obrzędach. Państwo niewiele miało do powiedzenia. W 19 roku p.n.e. konsul Kwintus Lukrecjusz Wespillo podczas pogrzebu żony powiedział wprost:

"Rzadkością jest dzisiaj takie małżeństwo, jakim było nasze, które zerwała śmierć, a nie rozwód; przypadło nam w udziale takie szczęście – przeżyliśmy czterdzieści jeden lat bez kłótni".

Nawet reformy samego Oktawiana Augusta nie ukróciły plagi rozwodów w Rzymie…

Wiedząc z życiowej praktyki, że zwykle w przypadku rozstania żadna ze stron nie jest bez winy, filozof Seneka Młodszy głosił w I wieku n.e. coś w rodzaju idei symetrycznej wierności małżeńskiej. Rzecz do tego czasu w Rzymie rzadko spotykaną. "Wiesz, że niegodziwcem jest, kto od własnej żony wymaga obyczajności, a sam jest uwodzicielem cudzych żon. Wiesz, że podobnie jak ona nie powinna mieć nic wspólnego z cudzołożnikiem, tak i ty musisz trzymać się z dala od nierządnic" – stwierdził.

Rozpadowi związków chciał prawnie zaradzić cesarz Oktawian August, wydając specjalne ustawy małżeńskie. Piętnowały one cudzołóstwo (choć jednocześnie odbierały mężowi prawo do zabicia niewiernej żony i ograniczały możliwość do ukarania śmiercią jej uwodziciela), nakładały obowiązek pozostawania w związku małżeńskim na Rzymian mających 25–60 lat i Rzymianki w wieku lat 20–50 oraz zachęcały rzymskich obywateli do płodzenia dzieci.

Ani groźby, ani swoisty program 500+ Augusta (bazujący na ulgach podatkowych) nie uzdrowiły jednak obyczajów i nie wywołały baby boomu, podobnie jak nakładanie specjalnego podatku na starych kawalerów. Mężczyźni ani nie umieli oprzeć się pokusom, ani nie byli już w stanie kontrolować swoich kobiet – a aspiracje tych ostatnich zaczynały się zmieniać.

Adam Węgłowski - Redaktor magazynu "Focus Historia", w którym zajmuje się m.in. tropieniem historycznych zagadek. Współpracuje również z "Przekrojem". Wydał kilka powieści, np. "Noc sztyletników" i "Czas mocy", a także książki popularnonaukowe, m.in. "Bardzo polską historię wszystkiego" i "Wieków bezwstydu". Prowadzi bloga Historyjki.

Naga prawda o życiu seksualnym w starożytności w książce Adama Węgłowskiego pt. „Wieki bezwstydu”. Kliknij i kup z rabatem w księgarni wydawcy.

Zainteresował cię artykuł? Na łamach portalu CiekawostkiHistoryczen.pl przeczytasz również o cesarzu, który ze swojego dworu uczynił prawdziwy dom publiczny.