Przemyśleć z Michelem Foucaultem edukacyjne dyskursy o młodzieży. Dyspozytyw i urządzanie

Michel Foucault i badania edukacyjne Prace Foucaulta bez wątpienia zawierają idee ważne i wartościowe, pozwalające na prowadzenie badań w perspektywach inter- i transdyscyplinarnych. Jak trafnie zauważa Tomasz Szkudlarek, wszystkie prądy filozoficzne, epistemologie, teorie i metodologie powoli przenikają do myśli pedagogicznej i odczytywane są w optyce ich „edukacyjnych konsekwencji – zwykle nieprzeczuwanych w źródłowych wersjach teorii wchłanianych w obręb pedagogiki”. Z taką sytuacją mamy do czynienia w przypadku Foucaultowskich wykładów poświęconych problematyce urządzania. Dla pedagogów zainteresowanych pojęciami autora Porządku dyskursu oczywiste wydają się związki wczesnych publikacji Foucaulta z badaniami nad edukacją (zwłaszcza z książką Nadzorować i karać) oraz „ostatnich” tekstów, w których wyraźnie pojawiają się pedagogiczne kategorie, takie jak „paidea” czy „pedagogia”. Mniej popularne w rodzimych badaniach edukacyjnych są wykłady wygłoszone przez Foucaulta w Collège de France w latach 1977–1979. Być może przyczyną tego stanu rzeczy jest interpretacja terminu gouvernementalité wyłącznie jako kategorii historycznej. Colin Gordon, tłumacz i redaktor tekstów Foucaulta, w wywiadzie udzielonym w 2013 roku Fabianie Jardim swoją odpowiedź na pytanie o to, jakie możliwości wykorzystania idei Foucaulta dostrzega dzisiaj, stwierdził: Możesz wrócić do tych samych wykładów wiele razy i ciągle znaleźć w nich coś nowego. W tych źródłach jest tak wiele oryginalnych pomysłów, iż minie jeszcze wiele czasu, zanim się wyczerpią. Ponowna lektura wykładów Foucaulta oraz zetknięcie się z kolejnymi badaniami z zakresu governmentality studies skłoniła mnie do napisania książki, w której podejmuję próbę pogłębienia wątku urządzania jako kategorii dla pedagogiki. We wprowadzeniu do zbioru Governmentality studies in education Gordon nie bez racji zauważa, że pedagodzy dość wcześnie dostrzegli przydatność koncepcji, idei i stylu problematyzacji charakterystycznych dla Foucaulta, chociaż w pracach filozofa problematyka historii edukacji i polityki edukacyjnej nie była umieszczona w centrum rozważań. Proces recepcji idei Foucaultowskich w badaniach edukacyjnych rozpoczął artykuł Karen Jones i Kevina Williamsona pt. The birth of the schoolroom opublikowany w 1979 roku. Sięgając do recepcji dzieła Foucaulta, siłą rzeczy jesteśmy skazani na pewien redukcjonizm. Chociaż trudno jest objąć refleksją całość tego zakresu badań edukacyjnych, możemy znaleźć w literaturze przedmiotu próby systematyzacji i poszukiwania nurtów czy głównych linii recepcji w określonych obszarach językowych. Micheal Peters wyliczył osiem obecnych w badaniach edukacyjnych „twarzy Foucaulta”, w znaczeniu ośmiu nakładających się kierunków, najistotniejszych nurtów w odbiorze angloamerykańskim. Tych „osiem twarzy” recepcji Foucaulta i ich przedstawiciele to: 1. Foucault jako „znaturalizowany Kantysta”: James D. Marshall. 2. Foucault jako krytyczny etnosocjolog: Stephen Ball. 3. Foucault jako nietzscheański genealog: Tina Besley. 4. Foucault jako historyk systemów myśli: Bernadette Baker. 5. Foucault jako materialista historyczny (i demokrata): Mark Olssen. 6. Foucault jako epistemolog społeczny: Tom Popkewitz i Marie Brennan. 7. Foucault jako kryptofeminista: Sue Middleton. 8. Foucault jako poststrukturalista: Michael Peters. Pejzaż perspektyw teoretycznych i epistemologicznych świadczy o potencjale idei Foucaultowskich dla badań pedagogicznych, choć nie wyczerpuje listy odwołań do dorobku autora Archeologii wiedzy. Podobny zbiór pól badawczych widoczny jest w recepcji niemieckojęzycznej, o której piszą m.in.: Ludwik Pongratz, Michael Wimmer, Wolfgang Nieke i Jan Masschelein. Obszary zainteresowań ulegają nieustannym zmianom, wyraźnym choćby w tematyce wydawnictw, cyklicznych konferencji i czasopism poświęconych Foucaultowi. W publikacjach, które powstają w ostatnich latach, już kilkadziesiąt lat po śmierci Foucaulta, nadal podkreśla się znaczenie rozszerzania i pogłębiania wiedzy o pracach francuskiego filozofa i ich wartości dla pytań o naszą edukacyjną teraźniejszość i przeszłość. W polskim środowisku akademickim również podejmowane są debaty na temat aktualności idei i atrakcyjności prac Foucaulta dla współczesnej pedagogiki. Książki Foucaulta (napisane już na początku lat 60.) polskich przekładów doczekały się dopiero kilkadziesiąt lat po wydaniach oryginalnych, co nie pozostało bez wpływu na dynamikę recepcji w badaniach edukacyjnych. W Polsce szerszemu gronu czytelników prace Foucaulta znane są przede wszystkim z książek i wykładów, które zostały przetłumaczone na język polski. Kilka artykułów i wywiadów ukazało się także na łamach polskich czasopism (m.in. w periodykach: „Colloquia Communia”, „Kultura Popularna”, „Miesięcznik Literacki”, „Literatura na Świecie”, „Odra”, „Studia Estetyczne”, „Teksty Drugie”, „Teraźniejszość – Człowiek – Edukacja”). Z badań nad perspektywami recepcji idei Foucaulta wynika, że w polskiej refleksji pedagogicznej problem przełożenia filozoficznych i abstrakcyjnych kategorii Foucaulta na język pedagogiki oraz ich zastosowania w badaniach empirycznych nie jest wyraźnie eksponowany. Dyskusja taka jest podejmowana przede wszystkim w ramach rozważań o korzeniach i perspektywach rozwoju krytycznie i socjologicznie zorientowanej analizie dyskursu oraz w analizach władzy i dyspozytywu. Bez wątpienia Foucault jest jednym z najbardziej wpływowych myślicieli XX wieku. Znane są słynne polemiki między Foucaultem, Jürgenem Habermasem i Noamem Chomsky’m, a także głosy krytyczne formułowane w odniesieniu do jego idei oraz przy okazji krytyki nurtów intelektualnych, z którymi Foucault bywa utożsamiany (poststrukturalizmu i postmodernizmu). Dysponujemy już bogatą literaturą na temat tej krytyki. Ich omówienie wykracza poza cele stawiane niniejszej publikacji. Niezależnie od głosów krytycznych możemy zaobserwować niesłabnące zainteresowanie koncepcjami Foucaulta w naukach społecznych i humanistycznych, w tym również w badaniach edukacyjnych. W tym kontekście, oddając głos Foucaultowi, można by zasadnie zapytać: „Jak to się dzieje, że zjawia się właśnie ta wypowiedź, a nie żadna inna na jej miejsce?”. Jak to się dzieje, że – pomimo trudności w odbiorze tekstów Foucaultowskich, związanych z ich „metakomunikacyjnymi własnościami” – jest on jednym z autorów dziś najczęściej cytowanych? Styl pisarstwa Foucaulta, dla którego charakterystyczne jest nie tylko unikanie ścisłych definicji pojęć i systematyzacji koncepcji, ale także ustawiczna polemika z własnymi wcześniejszymi ustaleniami, zachęca do eksperymentowania z rozproszonymi w jego tekstach kategoriami i nowymi tropami interpretacyjnymi. Chociaż żadna z prac Foucaulta nie była stricte ukierunkowana na problematykę edukacji, tezy stawiane przez tego filozofa niemal pół wieku temu są nadal inspirujące i płodne poznawczo dla prób opisu, wyjaśniania i rozumienia przeszłej i współczesnej praktyki i polityki edukacyjnej. Jak trafnie zauważa Gordon, byłoby wręcz zaskakujące, gdyby w dorobku filozofa nawiązującego do Nietscheańskiej historii myślenia nie pojawiły się zagadnienia mechanizmów pedagogicznej komunikacji i reprodukcji wiedzy. W efekcie wieloletnich „przeszukiwań” Foucaultowskich kategorii i zetknięcia, najpierw z tekstami francuskiego filozofa, a następnie z rozległym nurtem ich recepcji w badaniach społecznych i humanistycznych, moje zainteresowania poznawcze skupiły się na idei urządzania i jej zaangażowania w badaniach pedagogicznych. Zanim jednak przybliżę zawartość prezentowanej książki, kilka uwag natury terminologicznej.