Postawy nauczycieli wobec edukacji międzykulturowej a kultura szkoły. Studium społeczno-pedagogiczne

Wprowadzenie Migracje grup etnicznych i narodowych w latach 90. XX wieku stworzyły nową jakość relacji społecznych w Polsce oraz wpłynęły na postawy Polaków wobec „obcych”. Obejmują one heterogeniczny kontekst wspólnego bytowania, naznaczony jednak historią, stereotypami, dystansem społecznym. Integracja społeczno-kulturowa przyjmuje różne odcienie, w zależności od kulturowej otwartości i rozumienia własnej tożsamości (Grzymała-Moszczyńska, Nowicka, 1998; Grzymała-Moszczyńska, Kwiatkowska, Roszak, red., 2010; Scheffer, 2010; Nowicka, Łodziński, 2001; Bartz, 1997; Nowicka, red., 2011). Migracje samych Polaków i ich dynamika prowadzą do transmisji zachowań i wzorów kulturowych, stopniowego dojrzewania do rozumienia „obcych” nie w kategoriach zagrożenia, ale możliwości rozwoju społecznego (Bera, Korczyński, 2012; Iglicka, 2010; Iglicka, red., 2002, 2003). Akcesja Polski do Unii Europejskiej zmieniła zasadniczo konteksty funkcjonowania wielu środowisk społecznych, w tym szkoły. Niezależnie od postaw wobec „obcych”, doświadczeń transkulturowych Polaków, dystansu społecznego edukacja stała się obszarem działań na rzecz integracji, tolerancji i niwelowania stereotypów kulturowych. Postawy nauczycieli wobec zagadnień wielokulturowości i wychowania dla szeroko rozumianej integracji i dialogu międzykulturowego mają duże znaczenie w pracy współczesnej polskiej szkoły. Problemem jednak są przygotowanie merytoryczne w tym zakresie i wypracowanie przez szkołę zasad, wzorów i strategii organizacyjnych, w których wielokulturowość stanowiłaby nie przykrą konieczność i obligatoryjną zasadę, lecz warunek szeroko rozumianego rozwoju społeczno-kulturowego i międzykulturowego dialogu. Chodzi o to, by międzykulturowość – jako kategoria kultury i edukacji – stała się główną ideą i wartością życia społecznego (patrz: Nikitorowicz, 2013). W obliczu narastających w Europie nacjonalizmów, dyskryminacji i wykluczania z uwagi na odmienność narodową i etniczną szkoła wydaje się idealnym miejscem do formowania postaw społecznych opartych na poszanowaniu edukacyjnej wartości, jaką jest międzykulturowość. W zasadzie wartość ta stanowi cel współczesnej edukacji, orientując ją na zjawisko społeczne, jakim jest wielokulturowość, i na jego akceptację, z jednoczesnym zmierzaniem ku budowaniu wzajemnych relacji. Szkoła jako element instytucjonalnego systemu edukacji musi kreować własną wewnętrzną kulturę, w której międzykulturowość nie opiera się na formalizmach związanych z realizacją treści programowych, lecz na przekonaniach, obyczajowości, ideach i misji, którą stanowi wychowanie dla kulturowego pluralizmu. Na wstępie wyjaśnienia wymaga sam tytuł książki: Postawy nauczycieli wobec edukacji międzykulturowej a kultura szkoły. Studium społeczno-pedagogiczne. Zastrzeżenia czytelnika może budzić zastosowany w nim skrót myślowy. Rozumienie postawy w tej publikacji opiera się na definicji S. Nowaka (1973, s. 23). Jego zdaniem postawę człowieka wobec pewnego przedmiotu konstytuują trzy czynniki: poznawczy, emocjonalny i behawioralny. Wspomniane dyspozycje rozpatrywane są z punktu widzenia nauczycieli i kategorii międzykulturowości, w której nie chodzi tylko o materialny przedmiot, ale także o sytuacje czy nawet grupy społeczne. Edukacja międzykulturowa w szkole nie polega tylko na realizacji treści programowych, ale stanowi także szeroko zakrojony system działań edukacyjnych wykraczający poza mury szkoły, łączący wychowanie ku dialogowi i połączeniu kulturowego pluralizmu z praktyką życia codziennego. Jak twierdzi J. Nikito­rowicz, [...] skutkiem edukacji ma być dynamizacja społeczno-kulturowa różnych grup, wzajemne poznanie, zbliżenie i integracja, z zachowaniem własnej odrębności i włas­nych wizji rozwoju (2009, s. 282). Za postawy nauczycieli wobec edukacji międzykulturowej – jako reprezentantów pewnej zbiorowości – przyjęto ich dyspozycje intelektualne, emocjonalne i behawioralne oraz przekonania i nastawienia do działań edukacyjnych służących poznawaniu, zrozumieniu „innych”, akceptacji różnic kulturowych i przygotowaniu do życia w warunkach odmienności kulturowych. Przyjęto również, że szkoła ma określoną kulturę obejmującą system zasad, norm, wartości, oczekiwań, a także obyczajowość, które kształtowane są przez podmioty edukacyjne, w tym nauczycieli oraz szeroko rozumiane środowisko społeczne. Szkoła jest swoistym układem społecznym, w którym – tak jak w innych środowiskach – odbywają się socjalizacja, transmisja wzorów kulturowych, dialog. Wielokulturowość i międzykulturowość – jako kategorie edukacyjne, a jednocześnie elementy kultury współczesnej szkoły – zależą jednak w dużej mierze od nauczycieli. Ich miejsce w aksjologii i teleologii edukacyjnej szkoły determinowane jest postawami nauczycieli wobec różnorodności kulturowej, a zatem ich wiedzą, emocjami i podejmowanymi działaniami. Na nic zda się formalna realizacja zagadnień w ramach edukacji międzykulturowej bez rzeczywistego i aktywnego zaangażowania w proces zmiany prowadzącej do pełnej akceptacji kulturowego pluralizmu. Nauczyciele muszą rozumieć, że od ich postaw zależy kultura instytucji, którą współtworzą, oraz jej społeczne konsekwencje. Edukacja międzykulturowa stanowi obszar zorganizowanej działalności pedagogicznej obejmującej nie tylko pracę z cudzoziemcami, ale także realizację treści programowych, których edukacyjna skuteczność zależy właśnie od postaw nauczycieli i ich stosunku do wielokulturowości. To one wyznaczają określone kierunki pracy nauczyciela, jego motywację do poznawania i rozumienia zjawisk kulturowych oraz dokonywania dekonstrukcji w dotychczasowych kategoriach „tożsamości” i „różnicy”. Edukacja międzykulturowa może się dokonywać w określonej przestrzeni społecznej, w której szkoła odgrywa szczególną rolę i otrzymuje specjalne zadania. Zdaniem T. Lewowickiego w edukacji musi nastąpić wymiana polegająca na połączeniu troski o własną kulturę z gotowością do współpracy i wymiany pomiędzy ludźmi reprezentującymi różne rasy i kultury, co może się realizować przez odpowiednie nastawienia poznawcze i postawy (Lewowicki, 2008b). Ich kształtowanie zależy jednak od intelektualnej i zawodowej kondycji nauczycieli, nie zawsze rozumiejących konteksty społeczne, co wynika z przyzwyczajeń i rutyny w homogenicznych środowiskach. Wiąże się z tym pytanie o polską szkołę i miejsce międzykulturowości w jej aksjologii. Analiza badań w tym zakresie z jednej strony pozwala się cieszyć postępującymi zmianami na rzecz realizacji zadań związanych z edukacją międzykulturową, z drugiej zaś skłania ku refleksji nad zjawiskami szkolnej nietolerancji, wykluczania i faworyzacji własnej kultury. Pojawiające się w szkolnej praktyce zdarzenia potwierdzające gettyzację, stereotypy i uprzedzenia etniczne świadczą o skłonnościach do ksenofobii i niechęci wobec „innych”.