ARMIA IWANA IV GROŹNEGO W połowie XVI w. Iwan IV Groźny kazał wydać szereg zarządzeń mających wzmocnić liczebność i sprawność sił zbrojnych państwa moskiewskiego. W przypadku wojny, do służby wojskowej byli zobowiązani przedstawiciele niemal wszystkich warstw społecznych"
Podstawową kategorią ludności zasilającą armię byli, jak dawniej, feudałowie: bojarzy, "dworianie" i "dzieci bojarskie". Bojarzy byli właścicielami wielkich, dziedzicznych posiadłości ziemskich i większość z nich stanowiła warstwę odpowiadającą arystokracji rodowej na zachodzie Europy. Skupiali w swym ręku niemal wszystkie godności i urzędy państwowe, a najznaczniejsi zasiadali w Dumie bojarskiej, która była doradczym organem cara.
"Dworianie" to średnia warstwa feudalna, jakby "nowa szlachta", której początki sięgały XIV wieku. Wówczas to książęta ruscy i bojarzy zaczęli nadawać ziemię swym dworzanom oraz urzędnikom, co z czasem doprowadziło do wyodrębnienia się tej specyficznej grupy feudałów. Z kolei "dzieci bojarskie" to feudałowie najniższego kalibru, powiązani ściśle z dworami bojarskimi i obdarzani przez swych patronów niewielkimi nadaniami ziemskimi.
Obowiązki wojskowe szlachty opierały się na "systemie pomiestnym" ukształtowanym jeszcze w XV w. Na jego podstawie feudałowie obdarzeni nadaniami ziemskimi byli zobowiązani do służby wojskowej. Tak więc, ta dość zróżnicowana warstwa szlachecka tworzyła w ramach pospolitego ruszenia formacje konnicy.
W 1556 r. wydane zostało z polecenia Iwana IV "Ułożenie o służbie", które zrównało w obowiązkach wojskowych posiadaczy dóbr rodowych ("wotczin") i nadanych przez władcę w czasowe użytkowanie ("pomiestji"). Odtąd każdy szlachcic był zobowiązany do osobistego pełnienia służby wojskowej z własnym uzbrojeniem i ekwipunkiem. Ponadto, w zależności od rozmiarów posiadanego majątku musiał wystawić na własny koszt odpowiednią ilość ludzi i koni.
Zazwyczaj ze l00 "ćwierci" ziemi (ok. 50 ha) wystawiano jednego konnego w pełnym uzbrojeniu. Tym sposobem, feudał powinien był wystawić z 300 ćwierci ziemi dwóch ludzi (oprócz siebie), z 400 - trzech, z 500 - czterech itd. Jeśli wyprawa nie była daleka zezwalano żołnierzom na zabranie po jednym koniu, natomiast na dalsze wyprawy nakazywano przyprowadzenie dwóch koni.
Zarządzenie carskie z l556 r. zwiększyło znacznie liczebność moskiewskiej konnicy feudalnej. W pochodzie na Kazań w l552 r. szacowano jej liczebność na l8,5 tysiąca koni, a w l578 r. w marszu ku granicy inflanckiej wzięło udział 26933 konnych wojowników, z czego - 6461 Tatarów i tzw. ilowochrzczeńców (tj. Mordwinów, Czuwaszów itp.).
Za każdego jeźdźca przyprowadzonego na wyprawę szlachcic otrzymywał ze skarbu państwa l-2 ruble, w zależności od jakości uzbrojenia. Ten kto wystawił żołnierzy ponad przypisaiła mu ilość mógł liczyć na większy żołd, natomiast uchylający się od służby wojskowej (tzw. nietczicy) byli obciążani wysokimi grzywnami. Kary pieniężne trzeba było płacić również w przypadku stwierdzenia braków i zaniedbań w broni oraz ekwipunku. Jednak to ostatnie zarządzenie było dość trudne do wyegzekwowania, bowiem nie było przepisów określających dokładnie rodzaj i jakość broni.
Jak już wspomniano, oddziały jazdy moskiewskiej organizowane były na zasadzie pospolitego ruszenia. Majątek ziemski przechodził z ojca na syna, w związku z tym każdy szlachcic, który ukończył 15 lat, był wpisywany na listę wojskową. Z bojarów, "dworian" i "dzieci bojarskich" formowano sotnie, a te z kolei łączono w pułki o różnej liczebności.
W czasach pokoju zbierały się one według powiatów na przeglądy, a pełną mobilizację ogłaszano w przypadku wojny. Odbywała się ona niezwykle powoli, a wówczas za konnicą ciągnęły olbrzymie tabory z wielką ilością czeladzi i wszelkiego rodzaju sług. By temu zaradzić, starano się przeprowadzać mobilizację jak najbliżej przewidywanego teatru działań wojennych.
Uzbrojenie moskiewskiej szlacheckiej konnicy było bardzo różnorodne. Broń zaczepna pochodziła niemal wyłącznie z miejscowych warsztatów, a składały się na nią: szable, oszczepy, buławy i łuki. Jazda moskiewska wówczas nie używała broni palnej. Uzbrojenie ochronne składało się zazwyczaj z tzw. zbroi miękkiej. Był nią obszerny watowany i przeszywany kaftan lub żupan tzw. tjegilaje.
Czasami na owe kaftany naszywano metalowe blaszki. Używano też zbroi metalowych, zrobionych najczęściej z żelaznych kółek kolczug i bajdanów. Tylko bogatsi mogli sobie pozwolić na kombinacje kółek z metalowymi płytkami (tzw. bechtery).
Jeźdźcy chronili głowy pod misiurkami lub wysokimi szyszakami typu tureckiego, dodatkową ochronę stanowiły czasem małe okrągłe tarcze 4. Samodzielne uzbrajanie się żołnierzy, przeprowadzane na własny koszt, odbijało się nie tylko na różnorodności, lecz i na jakości broni, gdyż często była ona wręcz w fatalnym stanie.
"Począwszy od połowy XVI w. w składzie wojsk moskiewskich znajdowali się wolni Kozacy (jaiccy, wołżańscy, dońscy, a także ukraińscy)" 5. Pełnili oni służbę pograniczną, zazwyczaj konną, a sporadycznie wspomagali też armię moskiewską w różnych wyprawach. Należy jednak zaznaczyć, że uważali się za ludzi niezależnych, toteż ich udział w kampaniach wojennych zależał zazwyczaj od każdorazowych pertraktacji z wysłannikami Kremla.
Część Kozaków była zaciągana na służbę przy określonych grodach, a nazywano ich od miasta przy którym służyli. Kozacy grodowi, występujący już w XV w., byli w pełni uzależnieni od władz państwowych. Mieszkali w miastach lub oddzielnych, podmiejskich osiedlach zwanych kozackimi słobodami, a miejscowi wojewodowie wpisywali ich na specjalne listy. Za swą służbę byli wynagradzani pieniędzmi lub niewielkimi działkami ziemi. Formowano ich w pułki po ok. 500 ludzi, pułki dzielono na sotnie, a te z kolei na dziesiątki. Większość Kozaków grodowych skoncentrowano na południowych granicach państwa moskiewskiego, gdzie patrolowali główne szlaki najazdów Tatarów krymskich i nogajskich.
Oparciem dla nich miała być stała strefa umocnień (tzw. zasiecznaja czerta), ciągnąca się od Putywla przez Orzeł, Riażsk i Gżack. Kozaków grodowych używano także do wypraw wojennych o charakterze ofensywnym. Na przykład znaleźli się w składzie armii Iwana IV Groźnego, która w l563 r. zdobyła Połock.
W 1596 r. ogólna liczebność Kozaków grodowych, spisanych w 38 miastach, przekroczyła 7,5 tysiąca ludzi 6. Jazdę moskiewską posiłkowały liczne oddziały tatarskie dostarczane przez chanaty - kazański i astrachański, które dostały się pod wpływy moskiewskie. Kontyngenty posiłkowe były dostarczane także przez plemiona Czeremisów, Czuwaszów i Mordwinów zamieszkujących wschodnie i południowe kresy państwa moskiewskiego. Nie mieli oni uzbrojenia ochronnego, używali zazwyczaj tylko łuków i szabel, a czasami tzw. masłaków, (tj. końskich szczęk przywiązanych do kijów).
Jazda formowana przez ludy wschodnie używana była chętnie warmii moskiewskiej do zadań dywersyjno-wywiadowczych.