Poczucie sensu życia osób starszych. Inspiracje do edukacji w starości

Wstęp Wiek XXI naznaczony jest coraz bardziej przyspieszającymi zmianami społeczno-kulturowymi. Przeobrażenia dokonują się tak na poziomie makro-, jak i mikrospołecznym. Rzeczywistość, która otacza współczesnego człowieka, niesie za sobą zarówno nieograniczone możliwości i szanse rozwoju, jak i zagrożenia istotnych sfer życia jednostki oraz grup społecznych. Zmiany w wymiarze osobowym implikują przekształcenia w całej strukturze społecznej. Do kanonu najistotniejszych przeobrażeń, a zarazem wyzwań współczesności, wpisuje się proces starzenia się społeczeństw. Można powiedzieć, że analogicznie do określenia XX wieku jako „stulecia dziecka”, wiek XXI można nazwać „stuleciem starości” (Zych, 2010, s. 171). Jest to efekt gwałtownego przyrostu osób starszych, których liczba wzrasta z roku na rok. Od ponad 25 lat w Polsce można zauważyć, że obok zmian politycznych, kulturowych, społecznych, ekonomicznych obserwuje się spowolnienie rozwoju demograficznego. Znajduje to swoje odzwierciedlenie w strukturze wiekowej Polaków, szczególnie zaś w zmniejszeniu dzietności przy jednoczesnym wzroście odsetka osób starszych oraz wydłużeniu ludzkiego życia. Z badań przeprowadzonych przez GUS (2014), wynika, że od 1990 roku w Polsce widoczny jest wzrost liczby osób po 65. roku życia w ogólnej strukturze ludności. Liczba ta zwiększała się sukcesywnie, by w 2013 roku mogła wynieść 5,7 mln. W 1989 roku procentowy udział osób w wieku 65 lat i więcej wynosił 10%, natomiast w przeciągu 24 lat (do końca 2013) odsetek zwiększył się do 14,7% (GUS, 2014). Odnosząc się do powyższych danych, można powiedzieć, że istotny staje się fakt wydłużenia ludzkiego życia i zachodzącej polifromiczności w grupie osób starszych. Powiększająca się grupa najstarszych członków społeczeństwa nie jest jednorodna. Na przełomie lat wydłużyło się ludzkie życie i równocześnie zwiększył się odsetek ludzi po 80. roku życia. Z danych demograficznych wynika, że wśród subpopulacji seniorów najwyższy przyrost dotyczył osób po 80. roku życia. Liczba ta podwoiła się od 1989 i w 2013 roku wyniosła 1483 osoby. Zmiany w subpopulacjach będą dokonywać się do 2025 roku. Do tego czasu wzrośnie liczba „młodszej grupy osób starszych” (65–79 lat), natomiast będzie ubywało osób w wieku 80 lat urodzonych w latach 1934–1945. Pomimo umieralności 80-latków grupa ta będzie się powiększać, ponieważ wiek ten zostanie przekroczony przez osoby urodzone w okresie powojennym. Istotne jest również to, że przeszło 59 tys. osób, które w 2013 roku miały 80 lat, ukończą 100 lat (GUS, 2014). Zachodzące zmiany demograficzne doprowadziły do sytuacji, w której to Polska znalazła się w takim momencie, że nawet wzrost liczby urodzeń nie gwarantuje zastępowalności pokoleń (GUS, 2014). Jak przewidują demografowie, proces wydłużenia ludzkiego życia będzie trwał nadal i w 2050 roku średni wiek mężczyzn wyniesie 81,1. Oznacza to, że wydłuży się on o ponad 9 lat w porównaniu do 2013 roku, natomiast kobiety statystycznie będą dożywały 87,5 lat. Prognozy demografów utwierdzają badaczy nauk społecznych, zarówno teoretyków, jak i praktyków, że zasadne jest podejmowanie kwestii starzenia się społeczeństw jako wyzwania dla jednostki, grupy oraz całego społeczeństwa. Obecnie bardzo często na zjawisko starości czy ludzi starych patrzy się przez pryzmat produktywności oraz zagrożeń ekonomicznych. Wydłużenie wieku emerytalnego w Polsce, podobnie jak w większości państw europejskich, miało na celu zwiększenie mobilności na rynku pracy osób po 60. roku życia oraz „podreperowanie” budżetu państwa. Jak wskazują dane, istnieje duże prawdopodobieństwo, że w przyszłości pracująca mniejszość będzie utrzymywać niepracującą większość. Ujmowanie starości wyłącznie przez pryzmat ekonomiczno-gospodarczy powoduje, że niezwykle trudno jest funkcjonować osobom starszym w społeczeństwie „płynnej zmiany”, w coraz bardziej powszechnej „kulturze instant”, wywołującej niejednokrotnie obawy i lęk przed tym, co nowe, zmienne i nieprzewidywalne. Panujące trendy kulturowe oparte na „życiu tu i teraz”, szybko, bez zastanowienia i refleksji nie są przyjazną rzeczywistością dla najstarszej grupy wiekowej. Niemniej jednak pomimo licznych niedogodności osoby starsze starają się wygospodarować dla siebie własne pole aktywności (fizycznej czy społecznej), prezentując tym samym pozytywne postawy wobec starości i podkreślając, że starość jest naturalnym, kolejnym okresem rozwoju człowieka, w którym można uczyć się, pracować, działać, rozwijać pasje i zainteresowania, dążyć do pełni własnego rozwoju. Oczywiście aktywna starość warunkowana jest licznymi czynnikami, wśród których najistotniejszymi wydają się: stan zdrowia, jakość i sposób dotychczasowego życia, bilans minionych lat, wsparcie społeczne, relacje z rodziną i otoczeniem, stopień i zakres zaspokojenia potrzeb wyższego rzędu. Postawy seniorów wobec schyłkowego etapu w znacznej części zależą od dotychczasowego życia oraz poczucia sensu życia i śmierci. Jednakże postrzeganie osoby starej wyłącznie w kategoriach ekonomicznych czy gospodarczych jest niezwykle krzywdzące, zniekształca bowiem obraz starości i zubaża możliwości, potencjał najstarszych członków grupy społecznej, umniejszając tym samym wartość jej życia. Życie starszego człowieka jest równie cenne i wartościowe, jak każdego innego, w tym młodszego wiekiem. Umniejszanie jego wartości może doprowadzić do przekonania (również opinię społeczną), że życie po przekroczeniu wieku emerytalnego nie ma innego sensu niż tylko „walka o przeżycie” lub wegetacja w oczekiwaniu na koniec. Dlatego też, aby zmienić obraz starości, sposób jej przedstawiania w przekazie medialnym, medialnego negatywnego wizerunku, pedagodzy, psycholodzy, socjolodzy dążą w swoich badaniach oraz praktycznych działaniach do zmiany postrzegania starości przez społeczeństwo. Ukazują oni optymistyczny obraz późnego wieku, przedstawiają pozytywne aspekty tej fazy życia wraz z całym bogactwem doświadczeń i dokonań człowieka. W zmianę oblicza starości z negatywnego na pozytywny wpisuje się również podjęta w niniejszej publikacji problematyka sensu życia osób starszych. Zdaniem Kazimierza Obuchowskiego (1972) potrzeba sensu życia, podobnie jak kontaktu emocjonalnego czy poznawcza, jest podstawową potrzebą człowieka także w podeszłym wieku. Życie człowieka ma sens wówczas, gdy realizują się w nim dalekosiężne cele, wartości oraz odczuwa się kontrolę nad ich przebiegiem. Józef Maria Bocheński podkreśla, że życie człowieka „ma sens wtedy i tylko wtedy, kiedy albo istnieje cel, do którego on w tej chwili dąży, albo on tej chwili używa (stwierdzenie 5)” (Bocheński, 1993, s. 13). Poczucie sensu życia skłania jednostki do podejmowania konkretnych działań i zamierzeń. Bez względu na wiek człowieka poczucie sensu staje się siłą sprawczą życia, pozwala odkrywać siebie wciąż na nowo i dążyć do pełni własnej doskonałości, własnego rozwoju, realizacji marzeń oraz planów życiowych, zamierzeń. „Sens życia” rozumiany jest najczęściej potocznie jako odpowiednia siła sprawcza dla kolejnych wysiłków jednostki, których cel polega na kontynuowaniu własnej egzystencji i pragnieniu jej dopełnienia. Mimo że jest siłą sprawczą, która jest na bieżąco niezbędna człowiekowi do egzystencji, to jej nie wypełnia. Treść egzystencji ludzkiej wydaje się bogatsza i szersza zakresowo. Wiąże się ona z całością myślenia człowieka, jego przekonaniami, a także z dostępnością środków podtrzymujących egzystencję. Sens życia leży u podstaw kolejnych decyzji i działań. Suicydologia jako nauka zajmująca się badaniem przyczyn ataków samobójczych w poczuciu braku sensu życia widzi istotny element tego typu działań ludzi, w tym również osób starszych. Stąd zwrócenie uwagi na poczucie sensu życia osób starszych wydaje się szczególnie ważne. Sens życia ludzi (nie tylko starszych) warunkowany jest wieloma indywidualnymi doświadczeniami i predyspozycjami. Można też powiedzieć, że inaczej sens życia pojmują osoby wierzące, które przez całe swoje życie wierzyły w Boga, szukały w Nim celu i wskazówek postępowania, a inaczej osoby, dla których wyznacznikiem rozwoju oraz sensem życia był awans społeczny, korzyści materialne bądź inne czynniki. Wobec tego zasadne wydaje się ukazanie, co warunkuje sens życia. Wśród wielu czynników decydujących o nim wyróżnić można zmianę społeczną, jakość życia, potrzeby osoby starszej, czy też samotność. Istotę tych czynników omówiono w części teoretycznej. Samo pojęcie sensu życia nie jest jednorodne, a jako kategoria naukowa wpisuje się w obszar badań wielu nauk. Zarówno pedagodzy, psycholodzy, socjolodzy, teolodzy podejmują zagadnienie ludzkiej egzystencji. Wraz z rozwojem pedagogiki pojęcie sensu życia zyskało na znaczeniu, stając się w odniesieniu do badań nad starością i starzeniem się kategorią interdyscyplinarną. Mając na uwadze zagadnienia podejmowane w prezentowanej publikacji, warto dodać, że zajmując się problematyką starzenia się społeczeństw, należy nie tylko interesować się tematyką dotyczącą sensu życia, ale również edukacją osób starszych, ponieważ to nauka umożliwia im jego poszukiwania (o czym będzie mowa w niniejszej publikacji). Dzięki temu uczenie się, a więc podstawowa strategia pozytywnego starzenia się (Hill, 2008), samokształcenie, wychowanie i samowychowanie, samodoskonalenie i nauczanie (w tym również tutoring rówieśniczy lub międzypokoleniowy) mogą stać się strategią prowadzącą do pozytywnego starzenia się, myślenia i obrazu starości. Wychodząc naprzeciw pojawiającym się wyzwaniom zarówno badawczym, jak i edukacyjnym, w okresie od sierpnia do października 2014 roku przeprowadzono badania nad poczuciem sensu życia osób starszych z Polonii Kanadyjskiej zamieszkujących na stałe Kanadę oraz starszych mieszkańców Polski, których owocem jest prezentowana publikacja. [...]