pedagogika. W poszukiwaniu nowoczesnej, demokratycznej i narodowej wizji reformy szkolnictwa. Ogólnopolski Zjazd Oświatowy (Łódź, 18–22 czerwca 1945 roku)

WSTĘP Temat badań, których efektem jest ta książka, był już w przeszłości fragmentarycznie omawiany przez historyków wychowania, a także przez naukowców z innych obszarów nauk pedagogicznych. Publikacje te najczęściej oderwane były jednak w swych treściach od szerszego, zwłaszcza historycznego, kontekstu i w zasadzie przechodziły do porządku nad niektórymi zasadniczymi aspektami debaty prowadzonej w trakcie obrad pierwszego Zjazdu Oświatowego w Łodzi, w dniach 18–22 czerwca 1945 r. Ponadto większość tekstów omawiających zjazd ukazała się przed 1989 r., nie mogły więc odkryć znaczenia dla oświatowej współczesności jego dziedzictwa, przebiegu oraz następstw w formowaniu się szkolnictwa w latach 1945–1946. Powrót do tego tematu wydał się zatem uzasadniony i wskazany. Intencją było zaprezentowanie szeroko ujmowanej genezy zjazdu, jego przebiegu i konsekwencji, tak aby to najważniejsze dla szkolnictwa wydarzenie, otwierające powojenną historię przemian oświatowych, mogło stać się czytelnym punktem odniesienia dla analiz zmian w kolejnych dziesięcioleciach. Cel główny ujęto w trzech wykładniach: wpływu przemian historycznych z analizowanego okresu na przekształcenia w szkolnictwie, zweryfikowania tezy, że postulowane na zjeździe zmiany miały charakter demokratyczny i narodowy oraz ustalenia, czy ziściły się nadzieje łączone z tym wydarzeniem przez jego organizatorów. Zgodnie z sugestiami zawartymi w metodologicznych pracach Jerzego Topolskiego dążono do uchwycenia szerokiego spectrum złożonego faktu, jakim był zjazd, i do przełożenia go na język narracji historycznej. Szerokie ujęcie w tym wypadku to przede wszystkim podkreślenie wpływu na stan szkolnictwa polskiego i na jego przyszłość wielkiej polityki czasów wojny i bezpośrednio powojennych. Ramy chronologiczne badań zamykają się w analizach niektórych przesłanek zmian prowadzących do zjazdu, poczynając od lat wojny i okupacji aż po lata, w których rozwój wydarzeń zdawał się jeszcze stwarzać nadzieję na urzeczywistnienie reform na nim omawianych. Stąd też w wielu sprawach przedstawionych w książce niezbędne było cofnięcie się do 1939 r., a zagadnienia finalne łączą się ze zmianami z pierwszych miesięcy 1947 r. Cel główny badań narzucał po wstępnej analizie źródeł konieczność określenia celów szczegółowych, które po osiągnięciu pozwoliły na spójną ich interpretację jako zbioru przesłanek prowadzących do zwołania zjazdu, przeprowadzenia debaty i rekomendowania oświatowej administracji przez obradujące gremium realizacji przekształceń w szkolnictwie w sferach programowej i strukturalnej. Kierowano się przy tym koncepcją znaczenia zdarzeń, którą Tadeusz Buksiński rekomendował, pisząc, że [...] hipotezy o znaczeniach zdarzeń jednostkowych lub ogólnych stwierdzają wpływ danego zdarzenia lub całej grupy na inne, współczesne im i następujące po nich w czasie zdarzenia, lub opisują ich rolę, funkcje w układach społecznych, w których występowały. Cele te układają się w mozaikę odniesień najróżniejszych, ale niezbędnych do wyjaśnienia zarówno samego zjazdu, jak i czynników składających się nie tylko na uwarunkowania, ale także skutki. Założono osiągnięcie następujących celów szczegółowych: − scharakteryzowanie sytuacji szkoły w latach wojny w Generalnym Gubernatorstwie oraz na ziemiach inkorporowanych wówczas do III Rzeszy i ZSRR, w tym drastycznej redukcji kształcenia dzieci i młodzieży oraz przedstawienia trendów germanizacyjnych i rusyfikacyjnych; − omówienie założeń i wdrożeń polityki szkolnej Rządu RP na uchodźstwie oraz programów szkolnych i działalności oświatowej Tajnej Organizacji Nauczy­cielskiej; − porównawcze przedstawienie projektów głównych sił politycznych w kraju i poza nim, zwłaszcza partii, stronnictw i innych organizacji społecznych, dotyczących idei wychowawczych i koncepcji systemu szkolnego; − omówienie znaczenia decyzji Wielkiej Trójki (Roosevelt, Stalin, Churchill) podjętych na konferencji w Jałcie w lutym 1945 r. dla przeobrażeń państwowości polskiej, w tym dla perspektyw szkolnictwa (zmiany granic, utrata części ziem wschodnich i włączenie do polskiego państwa terenów przejętych z obszarów III Rzeszy, konieczność ich integracji z macierzą, milionowe migracje ludzi, wysiedlenia i zasiedlenia); − zanalizowanie walki wewnętrznej w latach wojny w środowisku polskich komunistów między frakcją prokominternowską a narodową i jej następstw w postaci dominacji opcji antykominternowskiej, a w konsekwencji poszukiwania z tej strony umiarkowanie demokratycznych i ze swej istoty polskich przeobrażeń, w tym także w szkolnictwie; − wskazanie w zarysie na prawną i realną sytuację szkolnictwa w Polsce przed wybuchem II wojny światowej jako na jeden z czynników określających zasady kontynuacji i zmiany w projekcie systemu szkolnego dyskutowanym na zjeździe; − scharakteryzowanie stanu materialnego, organizacyjnego i kadrowego szkolnictwa polskiego po wojnie jako zbioru determinant bezpośrednio wpływających na zjazdową dyskusję wokół propozycji zmian w szkolnictwie; − omówienie dziedzictwa wojny, a zwłaszcza okupacji, w postaci dramatycznych braków w edukacji dzieci i młodzieży na wszystkich poziomach jako problemu do rozwiązania przez administrację szkolną i ruch nauczycielski w porozumieniu z rodzicami; − obszerne przedstawienie złożonego charakteru budowy od podstaw szkoły polskiej na ziemiach zachodnich i północnych jako problemu, który mimo swojej rangi nie znalazł i w programach, i w debacie na łódzkim zjeździe odzwierciedlenia odpowiadającego swym poziomem znaczeniu tej kwestii; − ukazanie ideowych i wychowawczych założeń polityki szkolnej Resortu Oświaty PKWN w kształceniu przedmiotowym jako podstawy zjazdowej debaty i podjęcia (ewentualnego) uchwał; − omówienie zmian w tendencjach ideowo-wychowawczych zawartych w koncepcjach zmian programowych i przedmiotowych przedstawionych na ­zjeździe; − scharakteryzowanie zjazdowych projektów zmian w strukturze szkolnictwa, głównie podstawowego, i w trybie kształcenia w zestawieniu z dążeniami do zmian jego jakości i w powiązaniu z orientacją na rozwój szkolnictwa zawodowego, jako kadrowego zabezpieczenia przemian ustrojowo-gospodarczych; − zanalizowanie tła i istoty głównych kontrowersji między administracją oświatową a Związkiem Nauczycielstwa Polskiego wokół projektów reformy szkolnictwa, sporów dominujących na zjeździe oraz poza nim; − ustalenie, czy (a jeśli tak, to na ile) powstanie w końcu czerwca 1945 r. Tymczasowego Rządu Jedności Narodowej oraz objęcie teki ministra oświaty przez przedstawiciela PSL, Czesława Wycecha, wpłynęło na losy projektów szkolnych zaprezentowanych na zjeździe; − wskazanie na te zmiany polityczne, które nastąpiły po wyborach parlamentarnych w styczniu 1947 r. jako na zasadniczą determinantę faktycznego odejścia od zjazdowych projektów reformy szkolnictwa w zakresie zmian strukturalnych, a przede wszystkim programowych, ideowo-wychowawczych. Tak zarysowane cele szczegółowe w trybie analizy hermeneutycznej krystalizowały się w zasadniczym wymiarze głównego problemu badawczego, czyli określeniu istoty, miejsca oraz roli łódzkiego Ogólnopolskiego Zjazdu Oświatowego z czerwca 1945 r. w powojennych dziejach polskiego szkolnictwa. Zarówno cel zasadniczy, jak i szczegółowe prowadzą do sformułowania głównych hipotez. Pierwsza z nich odnosi się do zbioru wartości nie tylko oświatowych ujawnionych i preferowanych na zjeździe. Założono, że zjazd ten nie stworzył wystarczających przesłanek do wdrożenia i utrwalenia tych wartości w systemie szkolnym. Hipoteza następna zakładała, że projekt reformy szkolnictwa przedstawiony na zjeździe nie może uzyskać formalnej akceptacji ogółu uczestników tego zgromadzenia, a ze względu na brak wystarczającego oparcia w bazie materialnej i w postawach zwłaszcza nauczycieli nie zostanie wprowadzony w życie. Temat mojej monografii sytuuje ją w obszarze jednej z subdyscyplin nauk pedagogicznych, mianowicie historii wychowania. Zakłada to konieczność odwołania się na wszystkich etapach procesu badawczego do metody historycznej. Jest ona w tej pracy metodą podstawową, ale z uwagi na to, że współczesne badania często są profilowane interdyscyplinarnie, także tutaj odwoływano się do wtórnych analiz wyników badań przedstawionych przez naukowców reprezentujących inne dyscypliny. Tak się działo na przykład przy analizowaniu struktury młodzieży szkolnej o różnej genezie kulturowej i językowej, integrującej się w szkołach na ziemiach zachodnich i północnych. Korzystano przy tym z wielkiego w tym zakresie dorobku etnologów i socjologów. Dla realizacji tematu zasadnicze znaczenie ma jednak metoda historyczna. Metoda ta, jak twierdził Józef Pieter, opiera się na krytyce i interpretacji źródeł, głównie pisanych, co nie wyklucza posłużenia się również innymi, np. ikonograficznymi, kartograficznymi. W monografii wykorzystano i przeanalizowano bogaty zbiór źródeł piśmiennych. Najważniejszym jest ogłoszony drukiem przez Państwowe Zakłady Wydawnictw Szkolnych jeszcze w 1945 r. zbiór materiałów z przebiegu samego zjazdu, w tym także z fazy przygotowawczej, w postaci książki o cechach pamiętnika, zatytułowanej Ogólnopolski Zjazd Oświatowy w Łodzi 18–22 czerwca 1945, wydanej niemal bezpośrednio po zakończeniu obrad. Tak szybkie ukazanie się tej publikacji zapewne zakładało inspirowanie środowisk, przede wszystkim oświatowych, do poszukiwania rozwiązań złożonych problemów szkolnictwa. Do innych podstawowych źródeł należą materiały archiwalne, przede wszystkim dokumenty dotyczące dwóch sił konfrontujących się na zjeździe – resortu oświaty i organizacji nauczycielskiej. Są to materiały z archiwum Zarządu Głównego Związku Nauczycielstwa Polskiego, zespoły akt z Resortu Oświaty PKWN i z Ministerstwa Oświaty Rządu Tymczasowego z Archiwum Akt Nowych oraz źródła osobowe z archiwum Zakładu Historii Ruchu Ludowego. Wiele źródeł o charakterze archiwalnym zostało ogłoszonych drukiem, zwłaszcza dokumenty organizacji nauczycielskich działających w latach wojny w Wielkiej Brytanii. Wykorzystano również mikrofilmy z Biblioteki Narodowej w Warszawie. W niniejszej publikacji posłużono się licznymi aktami prawnymi, w tym rozporządzeniami i instrukcjami resortu oświaty, programami nauczania, planami godzin i podobnymi dokumentami, oddającymi proces konstruowania systemu szkolnego na gruncie prawa. Duże znaczenie dla analiz tła przemian szkolnych miały zbiory dokumentów, w tym pochodzące z badanych lat programy oraz deklaracje i inne oświadczenia partii i stronnictw politycznych. Ujawniają one przesłanki sporu najpierw o wizję szkoły po zakończeniu wojny, a następnie o miejsce i rolę polskiego szkolnictwa w tworzącym się systemie społeczno-ustrojowym. W celu oddania niepowtarzalnego klimatu odbudowy szkolnictwa i jego instalacji w zachodniej i północnej części państwa, wpisanej w milionowe migracje ludzi, wykorzystano pamiętniki i wspomnienia nauczycieli, w większości tych, którzy odegrali pionierską rolę w organizowaniu polskiego szkolnictwa na ziemiach zachodnich i północnych oraz współtworzyli sieć placówek, które miały repolonizować ludność autochtoniczną. Dla badanego okresu, w którym występowała nikła, a okresowo żadna, aktywność cenzury, istotnym źródłem informacji dla naukowca jest ówczesna prasa codzienna i inne periodyki o różnej proweniencji politycznej i ideowej, z których teksty zostały wykorzystane przy pisaniu tej książki. Epoka, do której odnosi się publikacja, inspirowała licznych historyków do podjęcia badań nad różnymi jej aspektami, co zaowocowało setkami opracowań monograficznych, odnoszących się zarówno do najszerzej pojmowanej historii tamtych czasów, jak i do spraw szczegółowych, do których zalicza się przede wszystkim szkolnictwo. Monografie te stały się ważnym źródłem wiedzy o procesie dziejowym oraz odniesieniem dla własnych studiów nad historią polskiej szkoły.

Maria Januszewska-Warych odważnie zmierzyła się z obszerną problematyką odrodzonej oświaty polskiej po II wojnie światowej, opierając się na bogatych i jak dotąd niedostatecznie wykorzystanych materiałach źródłowych. Pod tym względem spenetrowała podstawowy zasób archiwalny dotyczący zjazdu, liczne materiały prasowe na temat tego wydarzenia i problemów z nim związanych, jak również praktycznych rozwiązań występujących w oświacie przed zjazdem i wkrótce po nim. […] Monografia jest dziełem nowatorskim, stanowiąc istotny wkład do historii wychowania w Polsce czasów najnowszych. […] Co jednak najważniejsze, Autorka wydobyła w dużej mierze z zapomnienia sam Ogólnopolski Zjazd Oświatowy, który odbył się w Łodzi w 1945 roku. Z recenzji prof. dra hab. Jerzego Hauzińskiego, prof. zw. w Akademii Pomorskiej (byłej Pedagogicznej) w Słupsku, takoż byłego jej Rektora Autorka daje się poznać jako znawczyni problemu i umiejętnie go przedstawia. […] Jej praca ma wysokie walory konstrukcji naukowej. Będzie przydatna dla pedagogów, a nie tylko historyków edukacji, a problemy zjazdu łódzkiego z 1945 roku w jej ujęciu staną się istotną częścią historii polskiej edukacji i jej polityki oświatowej. […] Obszerna charakterystyka obrad pozwala nie tylko poznać, ale i ocenić wartość dokonań zjazdu. Jest to poważne osiągnięcie Marii Januszewskiej-Warych w zbadaniu i przedstawieniu źródeł i materiałów zjazdowych oraz ukazaniu go w należytym obiektywnym ujęciu. […] Autorka zwraca także uwagę na realia egzystencji środowiska nauczycielskiego. Są to wyważone oceny, stanowiące nie tylko podsumowanie problemów sprzed 70 lat. Z recenzji prof. zw. dra hab. Józefa Półturzyckiego