pedagogika. Uwagi o więzieniach,zapobieganiu występkomi wychowaniu młodzieży. Wybór tekstów z XVI–XX wieku

Wstęp Uwagi o więzieniach, zapobieganiu występkom i wychowaniu młodzieży mają na celu przypomnieć i niejednokrotnie ocalić od zapomnienia dawno wydane prace z tego zakresu. Zostały one pomyślane jako uzupełnienie, uściślenie poglądów i propozycji, a także odkrycie nowych i przypomnienie dawnych koncepcji, mogą stanowić uzupełnienie monografi i z pedagogiki, socjologii, opieki społecznej, prawa, psychologii klinicznej i kryminologii. Pozwalają też na bezpośredni kontakt odbiorcy z oryginalnym tekstem danego autora lub sprawozdaniem z działalności placówki, co ma największą wartość. Każda interpretacja tekstu, nawet najbardziej celna, w jakimś stopniu stanowi wyraz poglądów interpretatora, zmienia i ogranicza pierwotny tekst. Z tego właśnie powodu zachowano pisownię oryginalną poszczególnych dzieł, przedstawione fragmenty zostały zaczerpnięte z pierwszego wydania danej pracy, a tam, gdzie nie było to możliwe – z najstarszej dostępnej wersji. Teksty zamieszczone w Uwagach o więzieniach... pochodzą ze zbiorów Biblioteki Narodowej w Warszawie oraz Biblioteki Publicznej m.st. Warszawy przy ul. Koszykowej. Są to prace wydane drukiem i napisane w języku polskim, od możliwie najstarszych publikacji dotyczących tytułowych zagadnień, czyli – jak przyjęto – od kazań Piotra Skargi, do tekstów dwudziestowiecznych. Późniejsze teksty są stosunkowo znane i łatwo dostępne, wcześniejsze natomiast zachowały się w rękopisach i są mało zrozumiałe dla współczesnego odbiorcy. Dwie wojny światowe, trzy powstania: listopadowe, styczniowe i warszawskie, bitwy, przemarsze wojsk, pożary i kryzysy – wszystko to spowodowało, że stan książek wydanych wiele lat temu jest często zły, a w Polsce znajduje się czasem zaledwie kilka egzemplarzy danego dzieła, bywa, że tylko jeden, inne uległy zniszczeniu lub są trudno osiągalne. Stąd, jak się wydaje, słuszna jest inicjatywa zapisania, odtworzenia i utrwalenia ginących słów i myśli dawno żyjących autorów, stanowiących przecież nasze bogactwo narodowe. Gdy bowiem docieramy do rzadkich już pozycji, ogarnia nas radość odkrywcy i świadomość, że mamy kontakt z czymś autentycznym i unikalnym. Niektóre wykorzystane w niniejszej publikacji teksty są bardzo dobrze zachowane, pięknie wydane, z dużą dbałością o jakość papieru i estetykę książki. Pozycje Józefa Pawlikowskiego (1818), Stanisława Staszica (1816) czy Fryderyka Skarbka (1822) sprawiają wrażenie, jakby zostały opracowane sto pięćdziesiąt lat później. Uwagi o więzieniach... zawierają teksty, na które niejednokrotnie powoływali się kolejni autorzy, bez odniesienia do pierwotnego źródła, co spowodowało błędy w zapisie tekstu lub opisie pracy itp. (na przykład wielokrotnie powoływano się na słowa Jana Ocieckiego lub Stanisława Staszica). Zamieszczenie fragmentów – opartych na oryginalnych źródłach znalezionych w zbiorach bibliotek – miało na celu skorygowanie tych rozbieżności i przekazanie odbiorcy autentycznego tekstu. W opracowaniu znalazł się tekst Andrzeja Frycza Modrzewskiego z roku 1551 przełożony z języka łacińskiego przez Cypriana Bazylika. Tłumaczenie to jest stosunkowo wczesne i mało znane po II wojnie światowej, a dobrze oddaje – w zestawieniu z innymi tekstami – poglądy autora. Teksty w Uwagach o więzieniach... ułożone są chronologicznie. Podzielono je na dwie części z uwagi na kontekst historyczny, język i pisownię oraz sytuację w więziennictwie i praktyce oświatowo-wychowawczej: 1) od tekstów najstarszych do drugiej połowy XIX wieku (po powstaniu styczniowym), 2) od lat siedemdziesiątych do końca I wojny światowej. Kontynuacja tej pracy będzie obejmować dwudziestolecie międzywojenne (Przestępczość i wychowanie w dwudziestoleciu międzywojennym. Wybór tekstów). Pierwsza część dotyczy rozwoju dobroczynności i sposobów postępowania z więźniami. Porusza problem równości i wolności w Polsce i poza jej granicami, przedstawia nowe pomysły i osiągnięcia w zakresie organizacji więzień w Europie Zachodniej i Stanach Zjednoczonych. Kara pojmowana jest w tym okresie głównie jako środek represyjny wobec przestępcy, metoda odstraszania innych, ale również jako droga do poprawy ukaranego. Cel poprawczy odnosi się przede wszystkim do sprawców nieletnich – dzieci i młodzieży. Okres drugi obejmuje lata po powstaniu styczniowym – od połowy wieku XIX do końca I wojny światowej (1918). W tym czasie koncentrowano się na rozwoju zakładów dla nieletnich, rozwijano działalność profilaktyczną, społeczną i opiekuńczą. Działania te miały jednocześnie stanowić pracę autorów tekstów na rzecz przyszłych pokoleń, były wyrazem troski społecznej, patriotycznej i narodowej. Uwagi o więzieniach... są swego rodzaju zapisem historii więziennictwa, kryminologii i resocjalizacji oraz dobroczynności i opieki nad dzieckiem i rodziną. Stanowią też wynik – co nieuniknione – selekcji tekstów podyktowanej głównie ich znaczeniem dla rozwoju teorii i praktyki postępowania z przestępcami. Wybrane utwory zostały przedstawione w miarę możliwości bez dokonywania skrótów oraz w większych fragmentach (podział na mniejsze jednostki oznaczone cyframi w na wiasie okrągłym, tam, gdzie to było konieczne, pochodzi od autorki), aby odbiorca – czytelnik mógł się sam zapoznać z poglądami danego autora i jego argumentacją. Starano się przy tym o możliwie pełny i wszechstronny dobór tekstów. Prezentowane fragmenty mogą być pomocne przy studiowaniu omawianych zagadnień oraz stanowić uzupełnienie innych opracowań z tego zakresu (m.in. prac autorki O poprawie winowajców w więzieniach i zakładach poprawczych, Rodziny ubogie i przestępczość XVI–XX w.). Na zakończenie składam podziękowania nieżyjącej już prof. zw. dr hab. Wandzie Bobrowskiej-Nowak oraz Jerzemu Stenclowi, zmarłemu redaktorowi Wydawnictwa Uniwersytetu Śląskiego za inspirację i zachętę do pracy nad tą problematyką i realizacją niniejszego projektu. Dziękuję też Dyrekcji i Pracownikom Bibliotek, w których przechowywane są wykorzystane przeze mnie źródła, za możliwość ich zebrania i opublikowania oraz za pracę nad odtworzeniem zapisu starych tekstów – bardzo pomocna w tej kwestii była mgr Magdalena Lubaszka. Wyrażam wdzięczność mojej Rodzinie za wsparcie w wyszukiwaniu i gromadzeniu publikacji. Osobne podziękowania należą się Recenzentowi niniejszej pracy – prof. dr. hab. Mirosławowi Kowalskiemu za podjęty trud oraz cenne uwagi i przemyślenia – oraz Redaktorom. Pragnę też wspomnieć z wdzięcznością o zmarłych Autorach zamieszczonych poniżej tekstów. W trakcie wnikliwego czytania ich dawno napisanych prac, czytania często ze wzruszeniem i ciekawością, stali mi się bliscy, znani. Ciągle mogą nas wiele nauczyć i wiele wyjaśnić, przekonać do pewnych rozwiązań. Z tekstów tych można się dużo dowiedzieć nie tylko o poruszanych w niniejszej publikacji zagadnieniach, ale także o nich samych, ich życiu, poglądach i dokonywanych wyborach. Bo przecież „PRZESZŁOŚĆ TO JEST DZIŚ – TYLKO COKOLWIEK DALEJ...” – jak pisał Cyprian Kamil Norwid.