pedagogika. Transgresje w edukacji. Tom 1

Transgresyjne konteksty edukacji osob starszych Transgressive contexts of education of the elderly people Słowa kluczowe: edukacja osób starszych, edukacja transgresyjna, możliwości edukacyjne starszych osób, edukacja całożyciowa, uniwersytety trzeciego wieku, kluby seniora, twórczość Keywords: education of the elderly people, transgressive education, educational opportunities of the elderly people, life-long learning, university of the third age, seniors club, creativity Wprowadzenie Edukacja osób starszych to w obecnych czasach coraz częściej poruszany temat. Zmiany demograficzne zachodzące z dnia na dzień obligują osoby odpowiedzialne za procesy kształcenia do zwrócenia uwagi na potrzeby edukacyjne najstarszego pokolenia. Prognozy demograficzne wskazują, iż w 2020 r. osoby powyżej 65 r.ż. będą stanowiły 17,4% całej populacji, a także zwiększy się liczebność seniorów powyżej 80 r.ż. Przeciętna długość życia zwiększy się, czego konsekwencją będzie spadek umieralności. Prognozowany średni wiek mieszkańca Polski do 2030 r. będzie wynosił 45 lat (w 2010 wynosił 37 lat). Jak widać z powyższych prognoz, liczba osób starszych w Polsce zwiększa się. Taka sytuacja sprawia, że społeczeństwa zwracają coraz większą uwagę na potrzeby seniorów. Edukacja seniorów w dzisiejszym świecie bazuje na dążeniu do emancypacji, autonomii i kontroli nad własnym życiem. Bycie niezależnym stało się głównym celem w edukacji osób starszych, co z kolei prowadzi do samodzielnego dbania o jakość życia. Działania emancypacyjne i branie odpowiedzialności za własne życie wpisuje się w teorię J. Kozieleckiego dotyczącą psychologii transgresyjnej, która traktuje o pokonywaniu granic i przekształcaniu rzeczywistości tak, aby dokonać zmiany w społeczeństwie. W kontekście edukacji seniorów warto zwrócić uwagę, iż świadomie czy nie stają się osobami działającymi transgresyjnie. Kozielecki ujął to następująco: [...] człowiek to aktywny sprawca, którego najbardziej specyficzną cechą – stałą antropiczną jest to, że myśli i działa transgresyjnie. Transgresja polega na przekraczaniu dotychczasowych granic materialnych, społecznych i symbolicznych, na rozszerzeniu sfery własnej działalności, na łamaniu tabu, na wychodzenie poza to, czym jednostka jest i co posiada. Możliwości edukacyjne osób starszych W czasach nam współczesnych nikt nie może być pewien tego, że w młodości będzie w stanie przyswoić wiedzę, która wystarczy na całe życie. Krótsza praca zawodowa i wydłużająca się stale długość życia stwarzają okazję do ciągłego rozwoju. Uczenie się to uzyskanie świadomości istnienia edukacji „w życiu i przez życie”. Na temat możliwości edukacyjnych osób starszych wypowiadało się wielu uczonych, którzy w XX w. przyjmowali stanowiska tak różne, że zjawisko, jakim są możliwości intelektualne człowieka w późnej dorosłości, nadal stanowiło zagadkę czy wręcz wyzwanie dla nauk pedagogiczno-psychologicznych. Na przykład E.I. Thorndike, analizując ogólne umiejętności edukacyjne osób dorosłych, ustalił granicę sprawności pamięci człowieka na tym samym poziomie na 45 r.ż. Nieco inne stanowisko przyjął W. Szewczuk, uznając, iż wiek metrykalny nie jest wyznacznikiem możliwości intelektualnych człowieka, które mogą utrzymywać się na podobnym poziomie przez całe życie. Z kolei badania podjęte przez Z. Pietrasińskiego i M. Puchalską dowiodły, iż sprawności intelektualne osób po 60 r.ż. są równe możliwościom 10–11-latków. U. Lehr w badaniach eksperymentalnych dowiodła, że zdolność uczenia się w wieku dojrzałym – wbrew rozpowszechnionym poglądom – nie zmienia się w znacznym stopniu, natomiast różnice między młodymi a starszymi osobami pojawiają się na tle motywacyjnym, percepcyjnym czy stanu fizjologicznego organizmu. Inność w nauczaniu można także wychwycić w metodach podających. Jeżeli osoby starsze otrzymują materiał zbyt szybko, to będą go przyswajały z większą trudnością niż osoby młode. Podobnie jest w przypadku przerw w nauce, co działa na niekorzyść dorosłych uczniów, a wręcz odwrotnie w przypadku uczniów młodszych. Seniorzy preferują przyswajanie całego materiału edukacyjnego, nie zaś podzielonego, oraz są bardziej przychylni stereotypom i schematom. Dominującą rolę w edukacji osób starszych odgrywają wiedza i doświadczenie nabyte w biegu życia i oczywiście stan ich zdrowia. Badania naukowe oraz obserwacja dowiodły, że nie ma barier wiekowych dotyczących nabywania nowych sprawności, zachowań czy umiejętności. Takie ograniczenia są wyznaczane przez indywidualne predyspozycje jednostki uwarunkowane biegiem życia, poziomem intelektualnym czy środowiskiem lokalnym, w jakim dana osoba funkcjonuje. K. Fieandt w 1956 r., badając aktywność psychomotoryczną, wykazał, iż słabnie ona nieznacznie dopiero ok. 80 r.ż. H. Eysenck i H. Post, sytuując się w opozycji do tych badań, uznali, że osoby starsze tracą zdolność myślenia abstrakcyjnego. Podobne stanowisko przyjęli J. Inglis, M.B. Shapiro i F. Post, badając pamięć seniorów, która wg nich zanika wraz z upływem lat. Natomiast P. Chauchard twierdził, że zdolność uczenia się oraz korzystanie z wiedzy naukowej rekompensują osłabienie pamięci. Równie optymistyczne stanowisko przyjął P.R. Skowron, który, odnosząc się do wielu badań, zaznaczył, iż inteligencja osób starszych nie jest niższa, ale zmienia się, co obliguje do przeprowadzania innych testów niż te, którymi bada się osoby młode.

Książkę rekomenduję do druku z wyraźnym przekonaniem, że będzie czytana i cytowana, stanowi bowiem wartościowe kompendium wiedzy, obejmujące jasno określone pole problemowe, a jednocześnie posiadające skrystalizowaną myśl/ideę przewodnią. Redaktorowi, profesorowi Wiktorowi Żłobickiemu, z całą pewnością udało się zgromadzić w tomie takie egzemplifikacje transgresji w edukacji, które – jak wyeksponował to we wstępie – „są stałym elementem edukacji w wymiarze nie tylko grupowym, ale także jednostkowym/ indywidualnym, i towarzyszą człowiekowi na różnych etapach jego życia, dając szanse na rozwój, lecz stanowiąc również o barierach, które ów rozwój utrudniają czy wręcz uniemożliwiają”. Mamy tutaj przy tym do czynienia – jak pisze słusznie redaktor – z „edukacją, która przybiera formę swoistej gry o wykorzystanie potencjału rozwojowego jednostki”. Z recenzji prof. zw. dr. hab. Zbyszka Melosika