pedagogika. Tożsamość osobowa dewiantówa ich reintegracja społeczna. Część I

Osiągnięcia profesora zw. dr. hab. Bronisława Urbana w pracy naukowo-badawczej, dydaktycznej i organizacyjnej Profesor zw. dr hab. Bronisław Urban (ur. 27.07.1942, Wieszowa) po ukończeniu studiów pedagogicznych na Uniwersytecie Jagiellońskim w 1966 roku został zatrudniony w charakterze asystenta w Katedrze Pedagogiki Uniwersytetu Jagiellońskiego. Prace badawcze rozpoczął pod opieką naukową prof. dr. hab. Jana Konopnickiego i przez kilka lat prowadził badania nad zjawiskiem społecznego niedostosowania dzieci i młodzieży. Wymiernym efektem tych prac była adaptacja narzędzi diagnostycznych D.H. Stotta, a także kilka artykułów opublikowanych w renomowanych czasopismach naukowych, takich jak ,,Zeszyty Naukowe Uniwersytetu Jagiellońskiego. Prace Psychologiczno-Pedagogiczne’’ oraz ,,Rocznik Pedagogiczny PAN’’. Pod kierunkiem prof. dr. hab. Jana Konopnickiego napisał dysertację doktorską ,która obronił w 1972 roku i został mianowany na stanowisko adiunkta w Instytucie Pedagogiki Uniwersytetu Jagiellońskiego. W latach siedemdziesiątych prowadził badania katamnestyczne nad społecznym niedostosowaniem dzieci i młodzieży oraz empirycznie zweryfikował tzw. syndrom niekonsekwencji, co ostatecznie doprowadziło do istotnej modyfikacji typologii społecznego niedostosowania przez wprowadzenie pojęcia ,,zachowanie niekonsekwentne’’, który na trwałe wszedł do typologii niedostosowania prezentowanej w polskiej zagranicznej literaturze dotyczącej niedostosowania społecznego. W początkowym okresie prowadził także badania nad poziomem intelektualnym dzieci niedostosowanych, których wyniki opublikował w 1972 roku w ,,Biuletynie TWWP’’. W latach 1976–1978 wraz z Profesorem J. Konopnickim kierował szeroko zakrojonymi badaniami nad rozmiarami i rodzajami społecznego niedostosowania w szkołach podstawowych ówczesnego województwa zielonogórskiego. Wyniki zostały opublikowane w monografii wydanej przez Kuratorium w Zielonej Górze w 1978 roku. Pod koniec lat siedemdziesiątych opublikował również w ,,Zeszytach Naukowych’’ Uniwersytetu Jagiellońskiego i ,,Roczniku Pedagogicznym’’ PAN rezultaty badań nad trafnością i prognostycznością diagnozy niedostosowania w świetle danych katamnestycznych i słownictwa dzieci zaburzonych. Równocześnie przez kilka lat prowadził badania nad osobowościowymi i środowiskowymi przyczynami niedostosowania społecznego wśród wychowanków domów dziecka Krakowa (10 placówek, populacja stanowiła 700 dzieci). Ich wyniki zostały zaprezentowane w monografii Niedostosowanie społeczne w domach dziecka, na podstawie której uzyskał w 1984 roku na Uniwersytecie Jagiellońskim stopień doktora habilitowanego. Na przełomie lat osiemdziesiątych i dziewięćdziesiątych podjął pogłębione studia teoretyczne nad możliwościami interpretacji zjawiska społecznego niedostosowania i różnych przejawów patologii społecznej przy wykorzystaniu aktualnych nurtów teoretycznych w psychologii i socjologii (psychologia poznawcza, humanistyczna i symboliczny interakcjonizm). Rezultatem tych przemyśleń są dwie rozprawy teoretyczne opublikowane w ,,Zeszytach Naukowych’’ Uniwersytetu Jagiellońskiego (1989 i 1990). Prace te stanowią ważny moment w ewolucji zainteresowań Profesora i metodyki działalności naukowej – od prac ściśle empirycznych do bardziej ogólnych, koncepcyjnych i teoretycznych, ale zawsze bezpośrednio nawiązujących do rzeczywistości społecznej i pedagogicznej. W połowie lat dziewięćdziesiątych na zlecenie Urzędu Miasta Krakowa kierował szeroko zakrojonymi badaniami nad uzależnieniami wśród uczniów krakowskich szkół podstawowych i średnich, a ich wyniki zostały opublikowane w specjalnym raporcie wydanym przez Kuratorium Oświaty i Wychowania w Krakowie. Materiał ten, wraz z opracowaniami udostępnionymi przez Centrum Rozwoju Społecznego ONZ, stał się podstawą do napisania obszernej monografii Zachowania dewiacyjne młodzieży (pierwsze wydanie: w 1995 roku, drugie rozszerzone: w 1997 roku), wielokrotnie wznawianej przez Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego. W publikacji tej Profesor skrytykował kary pozbawienia wolności, wskazał na niską efektywność instytucjonalnego systemu resocjalizacyjnego oraz – wykorzystując współczesne teorie objaśniające genezę zachowań dewiacyjnych – sformułował zasady tworzenia systemu profilaktyki w środowisku lokalnym. Zasadniczym przedmiotem zainteresowania Profesora B. Urbana w ostatnim okresie pracy naukowej były negatywne skutki transformacji społeczno-ustrojowej – objawiające się w znaczącym wzroście rozmiarów i dynamiki przestępczości wśród dzieci i młodzieży – oraz współwystępowanie różnych rodzajów patologii społecznych. W ocenie tych zjawisk korzystał z oficjalnych materiałów policyjnych i sądowych oraz wyników sondażowych badań prowadzonych w różnych grupach wiekowych i środowiskach wychowawczych, a także ze współpracy ze specjalistami z różnych ośrodków akademickich. Rezultatem tych poszukiwań badawczych jest kilka artykułów, a przede wszystkim monografia Problemy współczesnej patologii społecznej wydana w 1998 roku pod redakcją naukową Profesora. Problematyka patologii jako zjawiska masowego, zwłaszcza przestępczości, nadal pozostaje w centrum uwagi Profesora, a etapowe osiągnięcia w tym zakresie ukierunkowane są na wykrycie ogólniejszych tendencji zarysowujących się na początku trzeciego tysiąclecia. Równocześnie na początku lat dziewięćdziesiątych B. Urban powrócił do problematyki zaburzeń w zachowaniu i niedostosowania społecznego, zakładając, że wyjaśnienie przyczyn rozwoju tych zjawisk ma podstawowe znaczenie dla zrozumienia procesów patologizacji zarówno zachowania jednostkowego, jak i zbiorowego oraz w dużej mierze przyczynia się do projektowania skutecznej profilaktyki i innowacji w sferze resocjalizacji. Podejmując badania w tym obszarze, dostrzegł konieczność zastosowania podejścia interakcyjnego i uwzględnienia wyników badań prowadzonych w krajach zachodnich, jak również zapoznania się z najnowszymi narzędziami diagnostycznymi. Teoretyczne analizy genezy najgroźniejszych przejawów zachowań dewiacyjnych (agresji) ujawniły ich społeczne źródła, a konkretnie nieprawidłowe interakcje w bezpośrednim otoczeniu dziecka. Wyniki longitudinalnych badań jednoznacznie wskazywały na stałość i oporność agresji na wszelkie oddziaływania terapeutyczno-resocjalizacyjne podejmowane w zaawansowanym okresie adolescencji. Równocześnie badania te ujawniły występowanie we wczesnym dzieciństwie symptomów agresji, które wskutek patologicznych interakcji rodzinnych i w grupach rówieśniczych rozwijają się, przybierając postać przestępczości ekspresywnej lub ukrytą – przeciwko mieniu. Obok tych stosunkowo łatwych do identyfikacji zachowań w sondażowych badaniach diagnostycznych analizowane były symptomy zachowań biernych, wycofanych – stanowiących zalążek depresji, braku sukcesu oraz wydajności w społecznych układach i realizacji celów życiowych w okresie wchodzenia w dojrzałe życie społeczne. Spostrzeżenia te przeorientowały dotychczasowe paradygmaty naukowe w kierunku interpretacji etiologii zachowań dewiacyjnych ze wskazaniem na czynniki społeczne, czyli interakcje w rodzinie i środowisku rówieśniczym. Analizy najnowszych koncepcji i teorii zwróciły uwagę Profesora na nieznaną w warunkach polskich teorię napięcia Roberta Agnewa. Przeprowadzone fragmentaryczne weryfikacje empiryczne pozwoliły na zarysowanie pełniejszego zestawu wczesnych objawów i czynników, które Profesor traktuje jako predykatory dojrzałych form dewiacyjnego zachowania. Wyniki tych analiz opublikował w kilku artykułach o popularności jednostek zaburzonych, jak również bierności i odrzuceniu społecznym w zależności od przejawianych rodzajów zaburzeń w zachowaniu. Syntetyczne ujęcie tych przemyśleń i interpretację wstępnych badań empirycznych przedstawił Profesor w kilku tekstach, a zwłaszcza w książce Zachowania dewiacyjne i przestępczość młodzieży opublikowanej w 2010 roku i nagrodzonej przez Ministerstwo Edukacji Narodowej. W rozprawie tej, oprócz prezentacji głównych perspektyw (teorii) zaburzeń w zachowaniu, starał się wyjaśnić relacje między niedostosowaniem społecznym a przestępczością oraz opisać procedury diagnostyczno-selekcyjne, nową koncepcję typologii zaburzeń, najważniejsze wzory interakcji między jednostkami zaburzonymi a rówieśnikami oraz typowe związki między rodziną a środowiskiem lokalnym. Wskazał również na konsekwencje wychowawcze destabilizacji społecznej, osłabienia autorytetów oraz upowszechnienia się patologicznych wzorów kariery prowadzącej do poczucia relatywnej deprywacji i niesprawiedliwości jako bezpośrednich źródeł zachowań przestępczych. Rozszerzeniem tych rozważań są opublikowane w 2001 roku dwie prace zbiorowe, których jest współautorem i redaktorem naukowym: Społeczne konteksty zaburzeń w zachowaniu oraz Dewiacje wśród młodzieży. W badaniach diagnostycznych Profesor B. Urban od połowy lat dziewięćdziesiątych stosuje procedury i zestaw narzędzi opracowanych przez T.M. Achenbacha, które wcześniej w Polsce nie były znane (przetłumaczył na język polski wszystkie trzy wersje arkusza diagnostycznego – TRF, CBCL i YSR – oraz materiały pomocnicze). W 2004 roku Redakcja Nauk Społecznych PWN zleciła Profesorowi przygotowanie podręcznika akademickiego dla studentów resocjalizacji. Ukazał się w 2007 roku i są w nim trzy rozdziały jego autorstwa. Publikacja prezentuje najnowsze osiągnięcia oraz współczesny dorobek pedagogiki resocjalizacyjnej – zarówno krajowej, jak i zagranicznej. W 2005 roku na podstawie wyników badań omawianych w amerykańskich czasopismach psychologicznych opublikował w Wydawnictwie Uniwersytetu Jagiellońskiego monografię naukową pt. Zachowania dewiacyjne młodzieży w interakcjach rówieśniczych, która została nagrodzona przez rektora Uniwersytetu Jagiellońskiego. W 2008 roku odbyło się założycielskie spotkanie Sekcji Pedagogiki Resocjalizacyjnej afiliowanej przy Zespole Pedagogiki Społecznej Komitetu Nauk Pedagogicznych PAN w celu stworzenia struktury formalnej reprezentującej środowisko pedagogów resocjalizacyjnych w Polskiej Akademii Nauk. Inicjatorem powołania Sekcji był prof. dr hab. Marek Konopczyński, który pełni dziś funkcję Sekretarza Sekcji Pedagogiki Resocjalizacyjnej KNP PAN, zaś Przewodniczącym został prof. zw. dr hab. Bronisław Urban. Równocześnie Profesor B. Urban wskazał na konieczność przygotowania czasopisma naukowego ,,Rocznik Resocjalizacji’’, prezentującego materiały naukowe poruszające problematykę resocjalizacyjną – zarówno o charakterze teoretycznym, jak i metodycznym. Obecnie rocznik ,,Resocjalizacja Polska’’ jest bardzo popularny wśród specjalistów z pedagogiki resocjalizacyjnej oraz studentów . Obecnie zainteresowania Pana Profesora obejmują również rozmiary, dynamikę i rodzaje przestępczości młodzieży w okresie transformacji społeczno-ustrojowej w Polsce. Ponadto prowadzi badania nad zastosowaniem psychologii kognitywnej i socjologicznej teorii interakcji w teorii resocjalizacyjnej. Opublikował ok. 200 prac naukowych, w tym 13 książek (sześć samodzielnych). Praca naukowa i badawcza Profesora Bronisława Urbana świadczy o Jego olbrzymiej erudycji – o interdyscyplinarnym, holistycznym i systemowym spojrzeniu na zjawiska społeczne, szczególnie na niedostosowanie społeczne osób w okresie dorastania. W dorobku Profesora teoria naukowa osadzona jest na wiedzy ogólnej z obszaru nauk społecznych, a interpretacja – na specjalistycznej wiedzy z zakresu psychologii społecznej, humanistyczno-egzystencjalnym oglądzie rzeczywistości i analizach systemowych. Dzieło Profesora Bronisława Urbana to przykład upominania się o podmiotowe traktowanie człowieka, humanizmu w kreowanych procedurach i zasobach postępowania pedagogicznego oraz pełnienia roli Nauczyciela-Mistrza w obszarze pedagogiki resocjalizacyjnej. Andrzej Bałandynowicz

Problematyka tożsamości współczesnego człowieka zasługuje na naukową analizę ze względu na wyraźną zmianę koncepcji jednostki ludzkiej, sygnalizowaną przez teoretyków ponowoczesności, według których tożsamość ulega dewastacji, a w najlepszym wypadku jest ona „tożsamością płynną”. Według tych pesymistycznych poglądów, szczególnie negatywne konsekwencje dotykałyby tożsamości przestępców przebywających w izolacji więziennych i formalnie powracających do warunków wolnościowych. Wyjątkowe zmaganie się z problemami tożsamościowymi przez dewiantów dostrzegane było znacznie wcześniej niż pojawienie się ideologii ponowoczesnej i zawsze stanowiło nie tylko wielką tajemnicę psychologiczno-socjologiczną, ale przede wszystkim doniosły problem praktyczny, gdyż implikowało niezwykle trudne procesy readaptacyjne. W świetle takiego ujęcia przedsięwzięta inicjatywa wydawnicza jest sensowna i bardzo przydatna. Wyjątkowo bogaty zestaw opracowań jest wyraźnie zróżnicowany merytorycznie. Wielu autorów podjęło problemy pośrednio wiążące się z tymi hasłami, ale równocześnie ważne dla współczesnej penitencjarystyki i szeroko pojętej resocjalizacji. Z recenzji prof. zw. dr. hab. Bronisława Urbana