pedagogika. Sytuacja życiowa kobiet pozbawionych wolności

Przedmowa Postępujący dynamicznie proces emancypacji kobiet, a zwłaszcza coraz bardziej znacząca ich obecność w życiu społeczno-politycznym wzmagają, co jest tego naturalną konsekwencją, również poznawcze zainteresowanie ich sytuacją społeczną i socjalną, kształtowaniem się ich szans życiowych, a zatem stanem ich osiągania w kontekstach dynamicznie i historycznie kształtującego się zjawiska rodzajowej rywalizacji o równie, jeśli nie konkurencyjną, wartościową obecność w społeczeństwie. Uleganie owym poznawczym wyzwaniom, skutkuje między innymi rozwojem na niespotykaną dotychczas skalę, refleksji teoretyzującej i badań nad kształtowaniem się sytuacji życiowej kobiet w ogóle a w tym, co zrozumiałe, rozmaicie wyodrębnianych ich kategorii. Wśród rozlicznych dyscyplinarnych, jedno- i wieloaspektowych zainteresowań poznawczych społeczną obecnością kobiet, między innymi ujawnianych i diagnozowanych przez psychologów, socjologów, antropologów czy historyków[1], również nauki pedagogiczne od prawie stu lat poświęcają im znaczną i wzrastającą z czasem uwagę. Początkowo zainteresowania te koncentrowały się na problematyce nierównego dostępu kobiet do oświaty, do jej coraz wyższych szczebli, z wykształceniem akademickim włącznie, by paralelnie do nich orientować się ku rejestrowaniu trudnych warunków egzystencjalnych oraz sytuacji rodzinnej i zawodowej kobiet, które w XX wieku, w zasadzie we wszystkich zaawansowanych cywilizacyjnie krajach, z trudem i spowolnioną dynamiką uzyskiwały równe z mężczyznami prawa obywatelskie i w konsekwencji tego, przynajmniej potencjalnie, sukcesywnie postępujący dostęp do cenionych dóbr i form społecznego w nich uczestnictwa. Wzmożone w naukach pedagogicznych, i nie tylko w nich, zainteresowanie sytuacją i losem kobiet, a także nagromadzenie w zasadzie kompletnego materiału faktograficznego ilustrującego i dokumentującego istotę, przejawy, dynamikę i konsekwencje procesu ich emancypacji,[2] sukcesywnie odsłaniało indywidualnie i społecznie doświadczane przez nie problemy i sytuacje patologiczne, ukazując również nieporadność społeczeństw zorganizowanych państwowo w ich rozwiązywaniu czy ograniczaniu. Tak więc w przedmiocie zainteresowań poznawczych tych nauk, zwłaszcza w ostatnim czasie, coraz częściej pojawia się problematyka zagrożeń obyczajowych i zdrowotnych dziewcząt i w parze z nią przestępczości nieletnich i dorosłych kobiet[3]. Pojawiają się zatem pytania nie tylko o aktualną specyfikę, strukturę, dynamikę, przyczyny i konsekwencje tych zjawisk, ale także zwłaszcza o prakseologię pomyślnego ich rozwiązywania czy ograniczania. Monografia dr Agaty Matysiak-Błaszczyk to jedno z nielicznych w rodzimym dorobku opracowań pedagogicznych poświęconych uwięzionym kobietom[4], a przede wszystkim kształtowaniu się ich sytuacji życiowej, tak jak ujawniła się ona w świetle zebranego przez autorkę materiału faktograficznego wśród kobiet osadzonych w Zakładzie Karnym w Krzywańcu w początkach XXI wieku, stając się nie tyle interesującym z poznawczego punktu widzenia dokumentem ich losu, co angażującą intelektualnie i pobudzającą emocje i wyobraźnię rozprawą o wielu walorach merytorycznych i metodologicznych. Autorka zawarła w niej prezentację w zasadzie wszystkich znaczących teorii podejmujących próbę opisu i wyjaśnienia zjawiska przestępczości dokonywanej i doświadczanej przez kobiety, dokonała przeglądu stanu badań nad tym zjawiskiem, zaprezentowała autorski projekt badań własnych i – co najistotniejsze – systematycznie referuje w niej pozyskany w badanej placówce penitencjarnej materiał faktograficzny, umiejętnie łącząc prowadzoną w tej części monografii jego prezentację ilościową z relacjami biograficznymi badanych kobiet. W końcowych fragmentach opracowania zamieszczone zostały wnioski i propozycje dla praktyki penitencjarnej i postpenitencjarnej z osadzonymi w zakładach karnych kobietami i podejmującymi próbę readaptacji społecznej w warunkach postpenitencjarnych, przydając monografii walor opracowania kompleksowo ujmującego sygnalizowane w tytule zagadnienie. Monografia dobrze wpisuje się w prowadzony od wielu lat na gruncie współczesnej polskiej penitencjarystyki i pedagogiki społecznej dyskurs nad sytuacją życiową kobiet doświadczających kary pozbawienia wolności, w istotnym stopniu i zakresie dopełniając i uaktualniając dotychczas niezbyt bogaty dorobek publikacyjny poświęcony temu zagadnieniu. Zawiera także cenne argumenty możliwe i potrzebne do wykorzystania w toczącej się od kilku lat, także w naszym kraju, dyskusji nad „sensem i bezsensem resocjalizacji penitencjarnej,” zwłaszcza podejmowanej (deklarowanej) wobec kobiet osadzonych w zakładach karnych[5]. Prof. dr hab. Jerzy Modrzewski Poznań, lipiec 2010 r. [1] Problematyka kobieca w rodzimym dorobku publikacyjnym nauk społecznych ma bogatą bibliografię, z której niewątpliwie należy wskazać jedną z pierwszych opublikowanych po II wojnie światowej monografię: S. Sztandera, Socjologia kobiety, Warszawa 1948, liczącą przeszło 450 stron i podejmującą w zasadzie wszystkie kluczowe dla tej problematyki zagadnienia. [2] Zob. m.in.: E. Górnikowska-Zwolak, Myśl feministyczna jako nurt rozważań w pedagogice społecznej, Mysłowice 2006. [3] Statystyka przestępczości dziewcząt i kobiet w Polsce po 1990 roku ujawnia znaczną i wzrastającą, przynajmniej do 2007 roku, tendencję. Wśród uwięzionych w tym roku 2 578 kobiet, 509 odbywało karę pozbawienia wolności za zabójstwo, 160 – za inne przestępstwa przeciwko życiu i zdrowiu, 139 – za przestępstwa przeciwko rodzinie i opiece,108 – za kradzieże z włamaniem, 338 – za rozboje, 796 – za inne przestępstwa przeciwko mieniu, 528 – za inne przestępstwa, a w tych 13 – za zgwałcenia. A. Siemaszko, B. Gruszczyńska, M. Marczewski, Atlas przestępczości w Polsce 4, Warszawa 2009, s. 174. Por. także: K. Biel, Przestępczość dziewcząt, rodzaje i uwarunkowania, Kraków 2009; I. Pospiszyl, R. Szczepaniak (red.), Zachowania dewiacyjne dziewcząt i kobiet, Łódź 2007. [4] Na przykład T. Sakowicz w artykule poświęconym problematyce życiowej skazanych kobiet, opublikowanym w pracy zbiorowej pod redakcją F. Kozaczuka, Zagadnienia readaptacji społecznej skazanych, Rzeszów 2009, w którym deklaruje dokonanie przeglądu badań, poza kilkoma wskazanymi w bibliografii opracowania artykułami, wymienia w zasadzie tylko jedną monografię poświęconą temu zagadnieniu: Z. Majchrzyk, Motywacje zabójczyń, Warszawa 1995. Por. także: I. Dybalska (red.), Kobieta w więzieniu, polski system penitencjarny wobec kobiet w latach 1998–2008, Warszawa 2009. [5] Zawarty w tekście cytat jest tytułem monografii H. Machela, opublikowanej w Krakowie w 2006 r. Por. także teksty składające się na numer 1 czasopisma „Resocjalizacja Polska” z 2010 r. ZAKOŃCZENIE Przedstawione i omówione w niniejszym opracowaniu zachowania badanych kobiet z Zakładu Karnego w Krzywańcu postrzegane są w naszym społeczeństwie i nie tylko w nim jako przejaw zaburzonej adaptacji społecznej lub ewidentnego zagrożenia dla panującego porządku społecznego. Ich ujawnienie najczęściej skutkuje biograficznie, wyznaczając dla takich osób granice akceptowanego uczestnictwa społecznego. Nie są to jednak granice względnie trwałe, nieprzekraczalne, jednoznacznie wykluczające z głównego nurtu życia społecznego. Moim celem było ukazanie takiej kategorii osób – kobiet skazanych na karę pozbawienia wolności, które stoją poza granicą akceptowanych społecznie zachowań i dzięki własnej pracy i/lub pomocy innych próbują ją przekroczyć i włączyć się na nowo w nurt życia społecznego. Podjęte przeze mnie badania mają więc sens poznawczy i praktyczny, ponieważ na ich podstawie można stwierdzić, jak wielkie są szanse tych kobiet na powrót do społeczeństwa. Teoretyczne i empiryczne dociekania i penetracje z pewnością wzbogacą wiedzę ogólną na temat przestępczości kobiet, zwłaszcza pod kątem socjalizacji. Istotną przesłanką podjętych i zrealizowanych przeze mnie badań jest bardzo uboga literatura poruszająca problematykę przestępczości kobiet i poszczególnych faz ich biografii. Problem ten jest tym bardziej istotny, że takie zachowania zakłócają funkcjonowanie całego społeczeństwa, zaburzają ogólnie pojmowany ład społeczny i mają negatywne skutki w wielu wymiarach życia społecznego. Sprawa jest o tyle ciekawa, że dotyczy kobiet, które w procesie socjalizacji są odpowiedzialne za odgrywanie ról społecznych, dzięki którym zachodzi reprodukcja społeczna. Ponadto kobiety w większym stopniu niż mężczyźni decydują o wychowaniu i kształtowaniu osobowości swoich dzieci, a więc o przyszłości społeczeństwa, które będą tworzyć młodzi ludzie. Analizie poddałam następujące problemy badawcze: w jaki sposób i za pomocą jakich czynników została wyznaczona postać biografii badanych kobiet, w jaki sposób decyduje o dalszych ich losach? Interesowało mnie, jak różnorodny charakter biografii wpływa na spodziewaną i ujawnianą przez skazane perspektywę życiową, czyli za pomocą jakich czynników podmiotowych i przedmiotowych konstytuuje się sytuacja życiowa kobiet pozbawionych wolności. Szukając odpowiedzi na pytania problemowe, skonstruowałam kilka zasadniczych hipotez, które weryfikowałam w trakcie przeprowadzania badań. Ogólnie można powiedzieć, że badania pozwoliły mi osiągnąć wyznaczone cele, ponieważ zgromadzony materiał empiryczny umożliwił ustalenie specyficznych cech społeczno-demograficznych kobiet i ich rodzin oraz występujących w tym środowisku problemów, które jednocześnie stały się socjalizacyjnymi zagrożeniami. Z analizy zgromadzonego materiału empirycznego wynika, że aktualnie doświadczana sytuacja życiowa badanych kobiet jest wyznaczona przez ich cechy podmiotowe, zwłaszcza biograficzne, i cechy obiektywne, zmierzające do ich stabilizacji lub destabilizacji życiowej. Wśród nich znalazły się: cechy społeczno-demograficzne badanych kobiet i ich rodzin, cechy środowiska szkolnego, rodzinnego i rówieśniczego, cechy czynów przestępczych skazanych i członków ich rodzin, występujące i doświadczane przez badane kobiety i członków ich rodzin trudności, problemy i sytuacje trudne, czynniki ułatwiające i utrudniające przygotowanie skazanych do wolności, uznawane i preferowane przez skazane wartości i cele życiowe. Mam świadomość, że moje badania nie wyczerpują wszystkich istotnych zagadnień związanych z problematyką przestępczości kobiet i kształtowaniem się ich życiowej biografii, zwłaszcza w trakcie odbywania kary pozbawienia wolności i po jej zakończeniu. Są tylko przyczynkiem do dalszej eksploracji tego zagadnienia i potwierdzają potrzebę kontynuacji wieloaspektowych badań o charakterze longitudinalnym, obejmującym przynajmniej dwie następujące po sobie fazy biograficzne. Sądzę, że powinny mieć charakter interdyscyplinarny, a ich realizacja powinna dostarczyć materiału umożliwiającego dokonywanie analiz porównawczych kobiet odbywających karę pozbawienia wolności w różnych warunkach (systemach) penitencjarnych,a także kobiet powracających do społeczeństwa lub przygotowywanych do powrotu na wolność i sytuacji życiowych. Badania takie powinny przede wszystkim ujawniać życiowe znaczenie faktu odbycia kary pozbawienia wolności przez kobiety, ale przede wszystkim funkcjonowanie systemu opieki postpenitencjarnej w niełatwych dla większości obywateli naszego państwa warunkach ekonomicznych i społeczno-politycznych, dokuczliwiej odczuwanych przez osoby z piętnem skazanego.