pedagogika. Systemy edukacji w krajach europejskich

System edukacji we Francji 1. Historia i społeczne uwarunkowania systemu edukacji System edukacji we Francji stanowi odzwierciedlenie systemu społeczno-politycznego tego kraju. Jest on scentralizowany, wystandaryzowany i zorientowany na realizację celów wyznaczanych przez aktualny rząd. 1.1. Najważniejsze aspekty rozwoju historycznego Do połowy lat 50. XIX w. większość placówek oświatowych na terenie Francji była zarządzana przez kościół katolicki. W latach 60. XIX w. rozpoczęła się jednak walka pomiędzy kościołem i władzami państwowymi o zakres kontroli i władzy nad placówkami oświatowymi. Już na początku lat 80. XIX w. szkoła podstawowa była obowiązkowa, publiczna, świecka i wolna od opłat. Nieco później ustanowiono prawo, które zapewniało rozdzielność kościoła i państwa oraz pozwalało na konfiskatę majątku kościoła na rzecz państwa. Te dwa doniosłe wydarzenia sprawiły, że kontrola i zarządzanie systemem edukacji przeszły z rąk duchownych we władanie urzędników państwowych. Sytuacja ta nie oznaczała jednak, że kościół katolicki całkowicie zaprzestał swej działalności w obszarze edukacji. Utrzymał on prawo do zakładania placówek prywatnych płatnych, zwłaszcza na etapie edukacji średniej, na którym możliwości państwa były ograniczone. Wzrost liczby katolickich szkół podstawowych był widoczny zwłaszcza w regionach o bardzo silnych tradycjach religijnych i przywiązaniu do kościoła katolickiego, zwłaszcza w Bretanii i Kraju Loary (Orivel, Orivel, 2000, s. 134). W XX w. konkurencja pomiędzy szkolnictwem prywatnym wyznaniowym a państwowym zaczęła się nasilać. Przyjmowała ona coraz bardziej agresywną formę, w której obie strony nie przebierały w środkach wyrazu swojego niezadowolenia względem usług oferowanych przez drugą stronę. Dwa polityczne wydarzenia spowodowały, że walka ta dobiegła końca. Za czasów prezydencji generała Ch. de Gaulle’a ustanowiono prawo, wedle którego pensja nauczycieli uczących w szkołach katolickich miała być wypłacana z budżetu państwa. W związku z tym szkoły prywatne musiały się zgodzić na kontrolę ze strony władz państwowych i realizować w swoich placówkach wystandaryzowane curriculum (podstawę programową). Ten ostatni warunek był już w zasadzie zrealizowany wcześniej, ponieważ prywatne szkoły katolickie miały za zadanie przygotować swoich uczniów do matury (baccalauréate), oficjalnego egzaminu państwowego kończącego szkołę średnią II stopnia, który to egzamin stanowił główny cel państwowego publicznego kształcenia średniego. Zmiana w wypłacaniu wynagrodzenia nauczycielom pozwoliła prywatnym szkołom katolickim na obniżenie czesnego i tym samym umożliwiła im otwarcie swoich placówek dla rzeszy uczniów o niższym statusie społeczno-ekonomicznym. W konsekwencji obraz i zadania prywatnych szkół katolickich uległy zmianie. Ich głównym zadaniem nie była już edukacja religijna, ale przede wszystkim dawanie kolejnej szansy tym uczniom, którzy nie byli w stanie osiągnąć zadowalających rezultatów w systemie edukacji publicznej. Kolejne wydarzenie miało miejsce w 1984 r., kiedy to A. Savary, minister edukacji w rządzie socjalistycznego prezydenta F. Mitterranda, zachęcony przez świeckie lobby starał się znieść publiczne finansowanie sektora szkolnictwa prywatnego. Ten zamiar stał się totalną polityczną klęską ministra i wzbudził takie niezadowolenie społeczeństwa, że rząd musiał się wycofać z tego projektu. Ówczesne analizy opinii publicznej dowodziły, że społeczne niezadowolenie budził nie tyle zamiar zniesienia szkolnictwa katolickiego, co próba odebrania obywatelom szansy na wybór i kontynuację edukacji w systemie prywatnym wskutek poniesionej porażki w systemie państwowym. W tym czasie około 20% populacji w wieku szkolnym korzystało z systemu kształcenia prywatnego. Jednak aż 37% uczniów w trakcie swojej kariery szkolnej na poszczególnych etapach edukacyjnych przebywało przez dłuższy lub krótszy okres w placówkach prywatnych. Pod koniec XX w. rywalizacja pomiędzy systemem publicznym i prywatnym miała charakter bardziej pokojowy i przyjmowała formę współpracy. Badanie opinii publicznej wskazywało, że Francuzi byli zadowoleni ze wzajemnych ustaleń pomiędzy systemem publicznym i prywatnym. 1.2. Społeczno-polityczne, ekonomiczne i kulturowe uwarunkowania rozwoju systemu edukacji Ustrój polityczny Francji opiera się na konstytucji Francji z 1958 r., która głosi, że państwo francuskie jest niepodzielną, laicką, demokratyczną oraz socjalną republiką. System polityczny Francji, określany jako semiprezydencki, charakteryzuje się tym, że prezydent, będący głową państwa, jest powoływany w wyborach powszechnych na 5 lat, podobnie jak parlament. Fakt ten bardzo silnie legitymizuje władzę prezydenta. Prezydent w systemie rządów semiprezydenckich ponosi odpowiedzialność konstytucyjną, powołuje premiera, a na jego wniosek ministrów. Rząd odpowiada politycznie przed parlamentem, a jego członkowie ponoszą także odpowiedzialność konstytucyjną. Rząd nie pełni funkcji doradczych wobec prezydenta. Ważną kompetencją prezydenta jest możliwość przedterminowego rozwiązania parlamentu (Sobczak, 2002, s. 79–80). Obecnie prezydentem jest F. Hollande, a premierem J.-M. Ayrault. Obaj sprawują swoją funkcję od 15 maja 2012 r. i są przedstawicielami zwycięskiej (w wyborach parlamentarnych z czerwca 2012 r.) Partii Socjalistycznej (Parti Socialiste – PS). We Francji istnieje system wielopartyjny. Mnogość partii politycznych w tym kraju wiąże się z historycznym rozwojem państwa, tradycją społeczną i odpowiadającym tym zjawiskom procesom pluralizacji kierunków politycznych. Francja ze swym potencjałem ekonomicznym zajmuje trzecie miejsce (po Niemczech i Wielkiej Brytanii) w Europie i piąte (po USA i Japonii) w świecie. Jest również czwartym inwestorem świata i trzecim rynkiem pod względem napływu inwestycji zagranicznych. Do atutów gospodarki francuskiej należy zaliczyć: silnie rozwinięty przemysł obronny, lotniczy, samochodowy, energetykę atomową i prężny sektor zaawansowanych technologii produkcyjnych, nowoczesny potencjał usługowy, silnie zróżnicowane rolnictwo. Kraj ten jest liderem w światowej turystyce (co roku Francję odwiedza średnio 75 mln turystów). Inwestowanie w przyszłość opiera się na realizacji Planu Spójności Społecznej oraz reformie finansów publicznych. Plan Spójności Społecznej opiera się na trzech filarach – zatrudnieniu, mieszkalnictwie i równości szans. W programie walki z bezrobociem głównym zadaniem jest skoordynowanie działań wszystkich podmiotów działających na rzecz walki z bezrobociem i ułatwiających zdobycie pracy osobom jej poszukującym. Za szczególnie ważny uznano problem bezrobocia osób młodych (w 2004 r. sytuacja była rzeczywiście alarmująca, bo zatrudnienie osób młodych sytuowało się na poziomie 26%, przy 55% średniej europejskiej). Duży budżet przeznaczono w tym zakresie na zatrudnienie wspomagane, programy nauki zawodu połączonej z pracą oraz zapewnienie miejsc pracy dla młodych osób w sektorze publicznym. Utworzono program o nazwie PACTE jako nową drogę rekrutacji i przygotowania młodych ludzi (zwłaszcza ze środowisk zagrożonych) do podjęcia pracy w administracji publicznej, samorządowej i szpitalnictwie. Kolejny program dotyczy ekonomii społecznej oraz faworyzowania powrotu na rynek pracy osób długotrwale bezrobotnych. Wśród programów „zatrudnieniowych” planu spójności znalazły się również promocja i rozwój usług oraz wspomaganie samozatrudnienia osób pozostających bez pracy (Ciepła, s. 25, online). Załamanie koniunktury międzynarodowej i sytuacja na światowych rynkach finansowych miały znaczący wpływ na kondycję francuskiej gospodarki w 2009 r. – spadek PKB o 2,5%. Natomiast wyjście z recesji i powrót na ścieżkę wzrostu gospodarczego cechuje rok 2010. Rząd F. Fillona opracował program zmierzający do zdynamizowania gospodarki oraz odchodzenia od państwa socjalnego (Departament Promocji i Współpracy Dwustronnej, MG, 2012, online). We Francji na mocy prawa z 1905 r. ustanowiono rozdział kościoła od państwa. Francja szczyci się swoją laickością, a sekularyzm, tolerancję i dialog uznaje za podstawę funkcjonowania republiki. W szkołach nie ma obowiązku ujawniania wyznawanej wiary. Aby zapewnić poszanowanie dla wszystkich religii, rząd Francji w 2004 r. zakazał noszenia w instytucjach szkolnych jakichkolwiek widocznych symboli przynależności religijnej (European Commision, 2009/2010, s. 13, online), co mniejszość muzułmańska potraktowała jako atak skierowany bezpośrednio na nią (zwłaszcza na noszone przez kobiety muzułmańskie chusty i inne nakrycia głów). W 2010 r. komisja parlamentu francuskiego posunęła się dalej w swoich zakazach. Mając na względzie ochronę wartości francuskich, wydała raport, w którym zaproponowała władzom Francji podjęcie działań zmierzających do zakazania noszenia muzułmańskich zasłon okrywających całe ciało i twarz. Autorzy raportu sprzeciwiali się pełnym zasłonom i domagali się zakazania tej praktyki na terytorium Republiki Francuskiej. W sprawozdaniu można przeczytać, że muzułmańskie zasłony okrywające całe ciało i twarz sprzeciwiają się zasadom francuskiej świeckości i równości. Autorzy raportu wzywają do zakazu zakrywania twarzy w miejscach publicznych, nie tylko w szkołach, lecz także w szpitalach, urzędach i transporcie publicznym (Lukasz, 2010, online). Propozycje te zostały zatwierdzone przez parlament i wprowadzone w życie. Sytuacja mniejszości muzułmańskiej we Francji jest coraz gorsza, gdyż po wcześniejszym zakazie pokazywania się w miejscach publicznych w pełnych zasłonach twarzy i w chustach w szkołach oraz w urzędach państwowych zakazano muzułmanom odbywania piątkowych zbiorowych modłów na ulicach miast (Szostkiewicz, 2011, online). Zakaz ma sens, bo modlący utrudniają normalne funkcjonowanie miast, zwłaszcza wielkich – Paryża, Marsylii czy Nicei. Muzułmanie bronią się przed tym zarzutem, twierdząc, że w miastach francuskich jest za mało meczetów i domów modlitwy, a te, które istnieją, nie są w stanie pomieścić wszystkich wiernych. Liderka antyimigranckiego Frontu Narodowego, M. Le Pen, modły na ulicach nazwała okupacją. Politykom innych opcji to się nie spodobało, ale de facto, przynajmniej w obozie Sarkozy’ego, podążano tym „okupacyjnym” tropem. Naturalnie chodziło o wybory prezydenckie w 2012 r., w których prezydent Sarkozy mógł zostać politycznie przelicytowany przez córkę J.-M. Le Pena, który już raz z podobnymi hasłami zagroził paryskiemu establishmentowi (Szostkiewicz, online). Tak się jednak nie stało, gdyż wybory wygrał F. Hollande z Partii Socjalistycznej, na którego głosowało aż 93% muzułmanów biorących udział w wyborach (Muzułmanie szturmują Europę na plecach socjalistów, online).

Czytelnicy otrzymują najnowszy podręcznik z pedagogiki porównawczej, który został poświęcony analizie europejskich systemów edukacyjnych. Jego redaktorkami są komparatystki „szkoły poznańskiej”, którą od wielu lat znakomicie prowadzi i rozwija prof. dr hab. Eugenia Potulicka z Wydziału Studiów Edukacyjnych UAM. Nic dziwnego, że właśnie w tym zespole powstał tom zbiorowy, którego poszczególne rozdziały pisali młodzi naukowcy badający od lat wybrane przez siebie systemy edukacyjne w krajach Europy, a zatem doskonale monitorujący zachodzące w ich polityce oświatowej zmiany, przeprowadzane reformy oraz śledzący na bieżąco skutki tych procesów, także w kontekście najbardziej dramatycznych dla współczesnego świata problemów społecznych. […] Z książki tej powinni skorzystać nie tylko adepci kierunkowych oraz podyplomowych studiów pedagogicznych, a przede wszystkim nauczycielskich, ale także powinni sięgnąć po nią samorządowcy, przedstawiciele państwowych władz oświatowych, dziennikarze, wydawcy i politycy oświatowi. Z recenzji prof. zw. dr. hab. Bogusława Śliwerskiego