pedagogika. Skarbiec nauczyciela-terapeuty (na bazie własnych doświadczeń z pracy terapeutycznej). czyli od programu do realizacji – propozycje rozwiązań pracy terapeutycznej prowadzonej z dziećmi w wieku przedszkolnym o specyficznych i specjalnych potrzebach edukacyjnych

PRZEDMOWA [...] mów dziecku, że jest dobre, że może, że potrafi [...] Janusz Korczak Dziecko to mała istota, która się uczy – poznając, poznaje – ucząc się. Do­znając uczuć, wrażeń i dostrzegając otaczający je świat, tworzy jego obraz. My – nauczyciele, terapeuci, rodzice, przyjaciele – kształtując tę małą oso­bowość, mamy ogromny wpływ na to, jakim będzie człowiekiem, kim się stanie. Postępując zgodnie z intencją Janusza Korczaka, mówmy dziecku, że jest dobre, a właśnie takim się stanie. Proces uczenia się małego dziecka, w tym również dziecka o specjalnych potrzebach edukacyjnych, polega na dążeniu do wiedzy, rozwijaniu umiejętności i gromadzeniu doświadczeń. Zgodnie z Konwencją o Prawach Dziecka: „Dziecko psychicznie i fizycznie niepełnosprawne powinno mieć zapewnione pełne i normalne życie w warunkach zabezpieczających jego godność, umożliwiających osiągnięcie niezależności oraz ułatwiających aktywne uczestnictwo w życiu społecznym”1, powinniśmy więc traktować dziecko niepełnosprawne w sposób podmiotowy i koncentrować się na tym, co potrafi, na jego umiejętnościach, a nie na jego upośledzeniu i brakach. Dziecko specjalnej troski, tak jak każde inne dziecko, musi mieć swoje określone miejsce w społeczeństwie, swoje prawa i obowiązki. Jego niepodważalnym prawem jest rozwój, który powinniśmy wspomagać. Bez względu na swój stan psychiczny, fizyczny i emocjonalny dziecko jest małym człowie­kiem, któremu należy stworzyć jak najlepsze warunki do rozwoju, na miarę jego możliwości, potrzeb i zainteresowań. Chcąc zaspokoić potrzeby i spełnić oczekiwania zarówno dziecka, jak i środowiska, zgromadziłyśmy materiały, które mogą być pomocne dla nauczycieli, terapeutów i rodziców podczas prowadzenia zajęć terapeutycznych o charakterze ogólnorozwojowym, stymulacyjnym, korekcyjnym lub kompensacyjnym. Proponowane przez nas opracowanie obejmuje swoim zakresem szeroko pojętą pracę terapeutyczną z dziećmi w wieku przedszkolnym, opartą na Programie psychostymulacji dzieci w wieku przedszkolnym z deficytami i zaburzeniami rozwoju naszego autorstwa2. W pierwszej części opracowania znajdują się materiały, przy których po­mocy przeprowadzamy wstępną diagnozę dziecka. Już małe dzieci preferują niektóre zabawy i zabawki, a innych wręcz nie znoszą. Zatem aby nasza praca była efektywna, a jednocześnie sprawiała radość dziecku, musimy je dobrze poznać. Służą temu wspólne zabawy, których inicjatorem może być samo dziecko. Poprzez ukierunkowanie tych działań (zabaw, ćwiczeń) można gromadzić wstępne informacje o dziecku, o jego upodobaniach, predyspozycjach, możliwościach i trudnościach. Gdy dziecko już nabierze do nas zaufania i zechce z nami współpracować, możemy określić pierwotny kierunek działań zmierzających do obrania drogi terapii i działań stymulujących. W tym pierwszym okresie ważne są więc nie tylko kontakty z dzieckiem, ale także z jego rodzicami, opiekunami. Poprzez rozmowy, ankiety, kwestio­nariusze wzajemnie się poznajemy i obieramy wstępną, indywidualną drogę naszej wspólnej pracy. Zgromadzone tym sposobem narzędzia do diagnozy (obszar, w którym będziemy się poruszać: punkty pozytywne dziecka, jego zainteresowania, in­formacje o zabawach i grach, które sprawiają dziecku radość, przyjemność, satysfakcję) są pierwotną bazą warsztatu terapeutycznego nauczyciela-terapeuty. Etapem podsumowującym okres diagnozy wstępnej jest uporządkowanie informacji o rozwoju dziecka zebranych podczas wstępnej obserwacji. W tym celu proponujemy do wyboru jeden z czterech kwestionariuszy obserwacyjnych rozwoju dziecka: kwestionariusz obserwacyjny rozwoju dziecka – poziom zmysłowy, kwestionariusz obserwacyjny rozwoju dziecka – poziom poznawczy, kwestionariusz obserwacyjny rozwoju dziecka – poziom odkrywczo-badawczy, kwestionariusz obserwacyjny rozwoju dziecka – poziom abstrakcyjno-symboliczny. Na podstawie zawartych w kwestionariuszu informacji wysuwamy wnioski i określamy oczekiwania – a więc, co mamy i do czego dążymy. Po stworzeniu ogólnego szkicu możemy przystąpić do określenia programu indywidualnej pracy terapeutycznej, który będzie zarazem wytyczną do stworzenia okresowego planu pracy. Druga część opracowania zawiera przykładowe opisy przypadków oraz programy terapeutyczne dostosowane do określonego przez terapeutę poziomu. W trzeciej części zawarte są wskazówki dla nauczyciela dotyczące planowania pracy dydaktyczno-terapeutycznej oraz przykładowe indywidualne okresowe plany pracy terapeutycznej. Proponowane przez nas ćwiczenia i zabawy w poszczególnych planach okresowych mogą zarówno być wykorzystane w pracy indywidualnej z dzieckiem, jak i stanowić część zajęć z niezbyt licznymi grupami dzieci. Tworze­nie małych grup sprzyja rozwojowi dziecka. Dzieci podczas wspólnych zabaw samoistnie się uczą, korygują błędy, tłumaczą sobie wzajemnie zasady zabawy czy gry. Okresowe plany terapeutyczne stworzyłyśmy na podstawie wspomniane­go już Programu psychostymulacji dzieci w wieku przedszkolnym z deficytami i zaburzeniami rozwoju3. Z tego programu czerpiemy treści, które stanowią priorytety naszej indywidualnej pracy terapeutycznej. W trzeciej części niniejszego opracowania możemy więc znaleźć treści dotyczące rozwoju społeczno-emocjonalnego, które zawarte są w rozdziale pt. „Funkcjonowanie w środowisku”. Ten rozdział zawiera propozycje ćwiczeń i zabaw doskonalących sprawność dziecka w zakresie samoobsługi i nawiązywania kontaktów społeczno-emocjonalnych. Proponowany przez nas program obejmuje cztery poziomy pracy terapeutyczno-stymulacyjnej: Poziom pierwszy został przez nas nazwany poziomem zmysłowym, ponieważ zadania, które obejmuje, opierają się przede wszystkim na dostarczaniu bodźców mających na celu pobudzanie zmysłów małego człowieka. Znajdziemy tu przykłady ćwiczeń dotyczących następujących obszarów: dotyk, smak, wzrok, słuch, węch, a ponadto ćwiczenia oddechowe, ćwiczenia przygotowujące do nauki mowy oraz ćwiczenia rozwijające sprawność ruchową. Poziom drugi – poznawczy, obejmuje grupy ćwiczeń mające na celu stymulowanie rozwoju dziecka poprzez doświadczanie w zabawie i obserwację efektów swoich działań. Ćwiczenia proponowane przez nas na tym poziomie mogą być wykorzystywane w pracy z dziećmi, które już nabyły umiejętności przewidziane na poziomie zmysłowym. Jednocześnie są tak opracowane, aby mogły być użyteczne dla dzieci bez względu na wiek. Oto obszary działań objęte programem na przedstawionym po­ziomie: ćwiczenia rozwijające percepcję i pamięć wzrokową, ćwiczenia percepcji i pamięci słuchowej oraz koordynacji słuchowo-ruchowej, ćwiczenia z zakresu rozwoju mowy i myślenia, ćwiczenia orientacji przestrzennej, ćwiczenia motoryki dużej i małej. 3. Poziom trzeci został przez nas nazwany poziomem odkrywczo-badawczym. Ćwiczenia proponowane na tym etapie mają na celu rozwijanie aktywności poznawczej poprzez praktyczne działania na przedmiotach, zabawy konstrukcyjne i tematyczne. Na tym poziomie ćwiczenia obejmują następujące obszary: ćwiczenia rozwijające i usprawniające percepcję wzrokową i koordynację wzrokowo-ruchową, ćwiczenia percepcji i pamięci słuchowej oraz koordynacji słuchowo-ruchowej, w tym ćwiczenia wrażliwości słuchowej, różnicowanie dźwięków niewchodzących w skład mowy ludzkiej, ćwiczenia rytmizujące, ćwiczenia rozwijające mowę, myślenie i ćwiczenia wzbogacające słownik, ćwiczenia doskonalące orientację przestrzenną i kierunkową, ćwiczenia w zakresie sprawności ruchowej. 4. Poziom czwarty – abstrakcyjno-symboliczny, został opracowany z myślą o dzieciach, które przeszły już trzy wyżej wymienione poziomy bądź posiadają umiejętności pozwalające na pracę na tym poziomie. Materiał dydaktyczno-terapeutyczny przygotowany przez nas ma na celu rozwijanie zdolności psychoruchowych dziecka mającego przystąpić do nauki czytania i pisania. Poziom czwarty, podobnie jak trzeci, obejmuje następujące obszary: ćwiczenia z zakresu percepcji wzrokowej (spostrzeganie, pamięć, koordynacja wielozmysłowa), ćwiczenia z zakresu percepcji słuchowej (ćwiczenia rozwijające słuch fonematyczny oraz analizę i syntezę słuchową, ćwiczenia słuchu fonetycznego, ćwiczenia pamięci słuchowej i słownej), ćwiczenia doskonalące wypowiedzi dzieci: mowę i myślenie, ćwiczenia orientacji przestrzennej i kierunkowej w zakresie mikroprzestrzeni, ćwiczenia rozwijające sprawność ruchową i grafomotoryczną. Część czwarta opracowania zawiera podsumowanie pracy terapeutycznej. Znajdują się tu przykładowe opinie wydawane o dziecku i opisy postępów dziecka. W części piątej i szóstej umieściłyśmy przykładowe scenariusze zajęć dydaktyczno-terapeutycznych, przyporządkowane do danego poziomu, oraz zestawy pomocy dydaktycznych i karty pracy, opracowane i wykorzystywane przez nas w codziennej pracy z dziećmi. Część I DIAGNOZA Integralną częścią pracy terapeutycznej, a w zasadzie jej punktem wyjścia, jest postawienie diagnozy, która stanowi bazę danych, czyli zbiór informacji o tym, co dziecko lubi robić, jakie czynności sprawiają mu radość, przyjemność, co potrafi, a co może sprawiać mu trudność. Takie obranie kierunku działalności diagnostycznej, czyli praca na punktach pozytywnych dziecka, pozwoli ukierunkować pracę nauczyciela. Diagnozowanie umiejętności i możliwości dziecka odbywa się przede wszystkim poprzez zabawę. Zabawa jest przyjemnością, która pomaga dziecku ra­dzić sobie z wszystkimi trudnymi emocjami. Jest radosnym działaniem, pod­czas którego dziecko uczy się w sposób twórczy przezwyciężać przeszkody, jakie stawia przed nim życie. Jest także naturalnym sposobem nawiązywania kontaktów zarówno między dziećmi, jak i między dzieckiem a dorosłym. Według Lisy Miller, Deborah Steiner i Susan Reid „umiejętność bawienia się wywiera bardzo duży wpływ na przyszły rozwój dziecka. A ten, kto w dzieciństwie zachęcany [...] może bawić się swobodnie i na różne sposoby, buduje sobie podwaliny pod przyszłe twórcze pokonywanie przeszkód, a nawet czerpanie z tych wyzwań życiowych przyjemności”1. To właśnie dzięki różnym formom i rodzajom zabaw mamy możliwość zbliżenia się do dziecka, stworzenia mu poczucia bezpieczeństwa, pozyskania jego zaufania, ale również dostrzeżenia jego tzw. punktów pozytywnych. Możemy poznać najskrytsze tajniki dziecięcej psychiki – ukryte lęki, trudności, budzące się zdolności, zainteresowania, wszelkie jego możliwości. Niezależnie od wieku dziecka, najlepszym inicjatorem zabaw jest ono samo. To dziecko wie, czym i w jaki sposób chce teraz się bawić. A naszą rolą, jako bacznego obserwatora, a zarazem współuczestnika zabawy, jest takie pokierowanie zabawą, by dziecko czerpało z niej przyjemność, a my – przyjemność i wiedzę diagnostyczną. Uzupełnieniem prowadzonej przez nauczyciela-terapeutę diagnozy mogą być karty pracy. Przygotowane w ten sposób narzędzie musi być dostosowane do aktualnych możliwości i umiejętności dziecka. […] 1 L. Miller, D. Steiner, S. Reid, Od niemowlęcia do dwulatka, tłum. M. Lewandowska, „Świat Książki”, Warszawa 1996, s. 170.