Pedagogika resocjalizacyjna. W stronę uspołecznienia systemu oddziaływań

Wstęp Problemy niedostosowania społecznego czy wykolejenia przestępczego dzieci i młodzieży, a zwłaszcza osób dorosłych stały się przedmiotem zainteresowania pedagogiki stosunkowo późno. Początkowo mieściły się one w niemal równolegle rozwijającej się pedagogice specjalnej oraz pedagogice społecznej. W takiej też dwojakiej orientacji przeniknęły do kształtującej się w okresie międzywojennym ubiegłego stulecia pedagogiki resocjalizacyjnej. Należy jednak pamiętać, że proces autonomizowania i w konsekwencji wyodrębniania się pedagogiki resocjalizacyjnej jako odrębnej dziedziny teorii i praktyki jest zjawiskiem dość charakterystycznym dla naszej rodzimej pedagogiki. Ukształtowała się ona bowiem pod tą nazwą głównie w Polsce i jeszcze w kilku krajach środkowej Europy. W tradycji anglosaskiej problemy wykolejenia społecznego i przestępczości zdecydowanie częściej pozostają płaszczyzną badań uprawianych z perspektywy psychologii, socjologii i kryminologii, co niewątpliwie przyczyniło się do bardziej holistycznego oglądu samych zachowań dewiacyjnych oraz ich przyczyn. Rzadko kiedy już jednak przekładało się to na równie zintegrowane i systemowo zorganizowane działania profilaktyczno-resocjalizacyjne, podejmowane przez powoływane do tego celu sieci instytucji. Jest przy tym rzeczą charakterystyczną, że choć współczesne teorie i praktyka oddziaływań resocjalizacyjnych w sposób jednoznaczny wskazują na dominującą rolę środowiska w generowaniu jednostkowych czy też grupowych zachowań dewiacyjnych, to jednak podejmowane w praktyce działania resocjalizacyjne są skierowane głównie w stronę jednostki. Koncentrują się na korekcji jej zachowań lub terapii, bez szczególnego zagłębiania się w biograficzno-środowiskowy kontekst niekorzystnych warunków i relacji społecznych, w jakich przyszło danej osobie wzrastać, rozwijać się i działać. A przecież to właśnie te uwarunkowania w zasadniczy sposób generowały proces jej społecznego wykolejenia. Ujmowane w ten sposób jednostkowe zachowania dewiacyjne podlegają każdorazowo odpowiednim sankcjom, które albo przybierają postać specjalnych i obligatoryjnych oddziaływań opiekuńczo-wychowawczych lub reedukacyjno-resocjalizacyjnych, albo kary spełniającej zawsze w jakimś stopniu funkcję odwetu, represji i społecznej eliminacji, ale też odkupienia win, prewencji, względnie poprawy moralno-prawnej itp. W każdym jednak przypadku jednostki podlegające procesowi resocjalizacji są społecznie izolowane bądź z uwagi na konieczność poddania ich szczególnym czynnościom wychowawczym, przy równoczesnej zmianie ich dotychczasowego środowiska i trybu życia, bądź z racji wymierzenia im stosownej, przewidzianej prawem kary. Zastosowanie sankcji wobec tych osób zawsze narzuca jakiś stan ograniczenia albo pozbawienia przywilejów lub zniewala do określonego sposobu funkcjonowania, spełnienia narzuconych zaleceń i powinności itp., pozbawiając równocześnie jednostkę swobody działania czy wolności. W tak właśnie nakreślony prawem obszar działania wpisuje się pedagogika resocjalizacyjna. Gromadzi ona i analizuje – jak wskazują jej rodzimi twórcy, czyli Czesław Czapów i Stanisław Jedlewski – dwojakiego rodzaju zmienne, a mianowicie dotyczące zmian osobowości manifestującej się społecznym wykolejeniem oraz zmienne dotyczące stanów osobowości, bodźców zewnętrznych [i warunków – przyp. W.A.], będących czynnikami postulowanych zmian osobowości. Dysponując tego rodzaju twierdzeniami, opartymi zresztą na dostatecznie ogólnej teorii, „pedagog może formułować oceny utylitarne ukierunkowujące tok wychowawczego postępowania resocjalizacyjnego”. Z tak nakreślonym definicyjnym ujęciem pedagogiki resocjalizacyjnej i obszarem jej działania wiąże się jednak pewien problem. Kiedy bowiem śledzi się rozwój poszczególnych dziedzin współczesnej pedagogiki, a zwłaszcza pedagogiki specjalnej i pedagogiki społecznej, można stwierdzić, że z reguły proces ten natrafiał na sprzyjający grunt praktyki. Dziedziny te z powodzeniem rozwiązywałyliczne problemy związane bądź z wychowaniem, opieką i kształceniem jednostek z różnymi przejawami niepełnosprawności, bądź też z koniecznością udzielania pomocy, aktywizowaniem i reintegracją osób i grup w rozmaity sposób dotkniętych upośledzeniem socjalnym. Zaowocowało to zresztą rozwojem licznych dziedzin pracy socjalnej i kulturalno-oświatowej w pedagogice społecznej, a także szczegółowych dziedzin i metod pracy z osobami o rozmaitych przejawach niepełnosprawności w pedagogice specjalnej. Pedagogika resocjalizacyjna wraz z rozwijającą się metodyką postępowania korekcyjnego na tak sprzyjający grunt praktyki niestety nigdy nie natrafiła. Zajmując się osobami niedostosowanymi społecznie bądź wykolejonymi przestępczo, siłą rzeczy wkraczała w przestrzeń działania prawa i kryminologicznych koncepcji kary. Nie pozostawało to oczywiście bez wpływu na zakres i kształt realizowanego w tych ramach procesu resocjalizacji, ujmowanego zwłaszcza z perspektywy współczesnych nauk o wychowaniu. Musiało to siłą rzeczy skutkować swoistym uwięzieniem praktyki oddziaływań resocjalizacyjnych w twardych ramach prawnych. Ramy te nawet już dzisiaj nie zawsze gwarantują realizację jurystyczno-kryminologicznych wizji kary. Jednocześnie znacząco ograniczają wyrastające zarówno z idei humanizmu, jak i z osiągnięć badawczych nauk społecznych możliwości realizacji współczesnych koncepcji resocjalizacji. Podniesiony tu problem niewątpliwie zadecydował o charakterze tej publikacji. Aspiruje ona nie tyle do systematycznego i wyczerpującego podręcznika, ile do krytycznego spojrzenia na te obszary współczesnej teorii i praktyki oddziaływań resocjalizacyjnych, które nie zostały jeszcze odpowiednio do istniejącego stanu wiedzy rozwinięte. Niestety bardzo często prowadzi to do tego, że w gąszczu zakreślonych prawem rozwiązań proceduralnych i organizacyjnych ginie istota resocjalizacji jako procesu ponownego przystosowania i uspołecznienia wykolejonych jednostek do akceptowanego uczestnictwa społecznego. Dzięki takiemu właśnie ujęciu praca ta stanowi swoistą obudowę i uzupełnienie istniejących podręczników pedagogiki resocjalizacyjnej. Poszerza bowiem zarówno wiedzę o istocie, zakresie, genezie i rozwoju rozmaitych koncepcji postępowaniaresocjalizacyjnego, jak i ukazuje realne problemy, z którymi boryka się codzienna praktyka. Wskazuje istniejące w niej ograniczenia i niedomagania oraz przedstawia, jak dalece i z jakimi skutkami realizowane są w niej współczesne idee i koncepcje resocjalizacji. Istotnym atutem tej publikacji jest również to, że w kontekście podjętej krytyki funkcjonowania zwłaszcza rodzimego systemu profilaktyki i resocjalizacji, wskazującej na wiele przejawów jego dysfunkcjonalności, przedstawiono postulaty konieczności uspołecznienia i uwspólnotowienia oddziaływań licznych już dzisiaj podmiotów działających we wskazanym obszarze. Za uzasadnione uznano wdrożenie tych działań przez nadanie im właściwego, wynikającego z ustaleń współczesnej pedagogiki wymiaru i sensu, a także przez ulokowanie ich w takich przestrzeniach społecznych, które będą gwarantowały rzeczywiste procesy readaptacji i reintegracji społecznej. [...]