pedagogika. Przestrzeń edukacyjna wobec wyzwań i oczekiwań społecznych

W najszerszym znaczeniu przestrzeń edukacyjna to przestrzeń, w której dokonują się procesy edukacyjne. Ale takie określenie nie odzwierciedla w pełni całej jej istoty. Przez przestrzeń edukacyjną rozumiemy względnie racjonalną jednolitą konstrukcję uporządkowania życia społecznego, działalności społecznej opartej na subiektywno-obiektywnej percepcji rzeczywistości społecznej, u podstaw której znajduje się system szkolnictwa i działalność edukacyjna, której głównym celem jest kształtowanie osobowości. Można przyjąć, że edukacja jest szczególnym, społeczno-kulturowym procesem stopniowego rozwoju i dojrzewania człowieka, kształtowania jego osobowości[1]. System edukacji pozwala młodzieży nawiązywać kontakty społeczne oraz umożliwia przyswajanie doświadczenia społeczno-kulturowego. Percepcja przestrzeni opiera się na całokształcie rzeczywistych bądź potencjalnych wydarzeń w niej zachodzących, jak również na systemie stosunków w procesie edukacji, bazujących na wzorcach kulturowych, wartościach i normach przyjętych w społeczeństwie. W takiej perspektywie przestrzeń edukacyjna stanowi uporządkowanie wzajemnego oddziaływania społecznego w wymiarze edukacyjnym oraz jego rezultat oczekiwany w procesie implikacji podstaw rzeczywistości społecznej: społecznych i osobistych, obiektywnych i subiektywnych. Tym samym przestrzeń edukacyjna wpisuje się w system stosunków społecznych. Poziomy przestrzeni edukacyjnej. W przestrzeni edukacyjnej można wyodrębnić następujące poziomy: osobisty, grupowy i instytucjonalny. Przestrzeń edukacyjna na poziomie osobistym i grupowym kształtuje się w codziennym życiu jej uczestników. Jak twierdzą P. Berger i T. Luckmann, [...] życie codzienne reprezentuje rzeczywistość, która jest interpretowana przez ludzi i ma dla nich subiektywne znaczenie jako jednolity świat[2]. Przestrzeń edukacyjna przedstawia z jednej strony subiektywny i abstrakcyjny, z drugiej zaś – obiektywny obraz rzeczywistości społecznej. Przestrzeń ta powstaje na podstawie subiektywnej faktyczności, czyli subiektywnych znaczeń, jak również obiektywnych (formalnych) wymagań i norm istniejących w rzeczywistości społecznej. Można wyodrębnić co najmniej dwa segmenty (sektory) przestrzeni edukacyjnej – państwowy i niepaństwowy, które znajdują się w silnej konfrontacji i konkurencji, ale jednocześnie odzwierciedlają realia ludzkiego istnienia. Według P. Bergera i T. Luckmanna „rzeczywistość jest określana jako cecha, właściwa dla fenomenów, ...niezależna od woli i chęci”[3]. Rzeczywistość organizuje się w czasie i przestrzeni. Życie codzienne jest postrzegane w zależności od „stopnia przybliżenia i oddalenia czasu i przestrzeni”[4]. Oprócz tego przestrzeń edukacyjna odzwierciedla szczególny rodzaj uporządkowania stosunków ogółu systemów i instytucji społecznych, gdyż tworzy pewną koherentną całość. Przestrzeń edukacyjna uwarunkowana jest konkretnym historycznym okresem rozwoju społeczeństwa, a także z przestrzenią społeczną i geograficzną, wyznaczając przestrzenno-czasowe właściwości stosunków społecznych. Poziom instytucjonalny jest określany przez działalność instytucji społecznych, które funkcjonują według zbioru specyficznych norm i zaleceń, regulujących zachowanie jednostek, a także zajmują się integracją społeczną. Jednocześnie wzajemne instytucjonalne oddziaływanie jest dokładnie zorganizowane. Struktura przestrzeni edukacyjnej. Współczesne badania różnych aspektów przestrzeni edukacyjnej dowodzą, że sama przestrzeń jest zmienna, posiada pewną strukturę, którą tworzą z jednej strony wymagania państwa, z drugiej strony – potrzeby i oczekiwania społeczne. Elementami przestrzeni edukacyjnej są: infrastruktura edukacyjna, instytucje różnych szczebli zaliczające się do systemu szkolnictwa, systemy edukacyjne, edukacja jako instytucja społeczna, standardy kształcenia, grupy społeczne uczestniczące w działalności edukacyjnej (agenci), rynek edukacyjny, w tym także zakres i jakość oferty usług edukacyjnych, wzajemne oddziaływanie elementów przestrzeni itd. Wymienione wyżej elementy są wzajemnie uwarunkowane i powiązane na każdym poziomie przestrzeni edukacyjnej, a więc reprezentują swoisty jednolity twór. Elementy takiej przestrzeni są koherentne i tworzą określone kontinuum stanów – decydują o kolejności wydarzeń i organizacji życia społecznego. Wewnątrz przestrzeni edukacyjnej tworzą się nowe rodzaje więzi. Równocześnie z realizacją funkcji na różnych poziomach hierarchicznych pojawia się współpraca, charakterystyczna dla tworzenia przestrzeni edukacyjnej w epoce globalizacji i przemian. Przestrzeń edukacyjna jest obszerna, co przejawia się w ogromie usług edukacyjnych[5], a także w intensywności oddziaływania pomiędzy elementami strukturalnymi przestrzeni. Należy zauważyć, że wraz z zachodzącą w czasie zmianą typu społeczeństwa i systemu stosunków społecznych zmienia się również przestrzeń edukacyjna. Wzajemne oddziaływanie w przestrzeni edukacyjnej. Oddziaływanie posiada wymiar czasowo-przestrzenny. Zbadanie oddziaływania w przestrzeni daje podstawy do wyjaśnienia nie tylko stosunków pomiędzy różnymi agentami, lecz także między różnymi aspektami życia społecznego. Jak twierdzi A. Giddens, „[...] wszystkie oddziaływania są umiejscowione – zachodzą w określonym miejscu i w ciągu określonego okresu czasowego”[6]. Jeżeli rozpatrzy się oddziaływanie w przestrzeni edukacyjnej, można stwierdzić, że wszystkie oddziaływania w niej skupiają się na kształtowaniu i wychowaniu (przez nauczanie) osobowości, zachodzą w konkretnym segmencie danej przestrzeni lub między segmentami i zależą od strefy czasowej – wieku, regionu, kultury itp. Wszystkie działania, które wykonuje agent w przestrzeni edukacyjnej, wiążą się z określoną strefą, tzn. są „strefowane”. Wyodrębnia się dwa typy stref czasowych w przestrzeni edukacyjnej: – wiekowe – odzwierciedlające dany okres przeżytego życia, etap edukacji i odpowiadające im wydarzenia; – regionalne – określające specyfikę organizacji życia społeczno-kulturowego, „świata życiowego” w czasie, charakterystycznego dla lokalno-terytorialnego segmentu przestrzeni; oddziaływanie w każdym regionie ma swoje własne granice w przestrzeni i w czasie. Strefy regionalne implikują strefy wiekowe. Przy czym wymienione strefy mają różne możliwości i stopnie manipulacji edukacyjnej. Nie wszystkie strefy są dostępne dla agentów (np. w zależności od wieku, regionu zamieszkania, specyfiki kultury, poziomu wykształcenia itd.). Na obszarach niedostępnych przemieszczanie jest praktycznie niemożliwe – w przeciwieństwie do regionów dostępnych. Dlatego wszystkie przemieszczenia zależą od przestrzenno-czasowych czynników. [1] T. Tkacz, Formalne i prywatne funkcje przestrzeni edukacyjnej, „Nierówności Społeczne a Wzrost Gospodarczy. Uwarunkowania Instytucjonalne” 2008, nr 12, s. 315. [2] П. Бергер, Т. Лукман, Социальное конструирование реальностс. Трактат по социо-логии знания, Academia-Центр, «Медиум», Москва 1995, c. 38 [cytaty z j. rosyjskiego w tłumaczeniu autorki]. [3] Ibidem, s. 9. [4] П. Бергер, Т. Лукман, Социальное конструирование реальности..., op. cit., c. 42. [5] И.К. Шалаев, А.А. Веряев, От образовательных сред к образовательному пространству: понятие, формирование, свойства, [6] Э. Гидденс, Социология, Эдиториал УРСС, Москва 1999, c. 109.

Recenzja książki „Przestrzeń edukacyjna wobec wyzwań i oczekiwań społecznych” pod redakcją Iriny Suriny Recenzowane studium zostało przygotowane pod redakcją naukową profesor Iriny Suriny – Dziekana Wydziału Edukacyjno-Filozoficznego Akademii Pomorskiej w Słupsku - uznanej postaci nie tylko polskiej socjologii i nauk o edukacji ostatnich dziesięcioleci. Twórczość naukowa redaktora „Przestrzeni edukacyjnej…” jest integralną częścią dorobku europejskiej socjologii wychowania i pedagogiki, a recenzowana książka stanowi potwierdzenie wysokich kompetencji w zakresie prowadzenia dyskursu naukowego. Trzydzieści pięć artykułów pracy zbiorowej o charakterze monograficznym na temat przestrzeni edukacyjnej w kontekście wyzwań i oczekiwań społecznych sytuuje się nie tylko w ramach socjologii wychowania i edukacji oraz pedagogiki, lecz wnosi także istotny wkład w rozwój filozofii i psychologii społecznej, a także młodej, interdyscyplinarnej i dynamicznie się rozwijającej nauki o młodzieży – juwenologii. Książka sprzyjać będzie instytucjonalizacji nie tylko jednej dyscypliny naukowej, gdyż wielowymiarowo oddaje złożoność problematyki teoretycznej, nie tracąc jednocześnie z pola widzenia bezmiaru dylematów, z którymi będą musieli się zmierzyć praktycy funkcjonujący w przestrzeni edukacyjnej. Redaktor naukowa recenzowanego zbioru trafnie i adekwatnie do tytułu wyselekcjonowała problematykę poszczególnych artykułów koncentrując się na zagadnieniach zgrupowanych w czterech częściach: wyzwania edukacyjne wobec przemian współczesnego społeczeństwa polskiego, współczesna młodzież w zmieniającej się rzeczywistości społeczno-edukacyjnej, dylematy edukacyjne w kontekście filozoficznym, rzeczywistość edukacyjna w krajach Europy i USA. Tom o czterodzielnej strukturze liczy 385 stronic tekstu obejmujących 35 artykułów, z których 6 napisanych jest w języku rosyjskim i 6 w języku angielskim. Prace w tych językach w większości przygotowane przez naukowców zagranicznych, zostały umieszczone głównie w części czwartej i wzbogacają całość studium o globalne i regionalne spojrzenie na funkcjonowanie przestrzeni edukacyjnej w praktyce społecznej. Każdy artykuł poprzedzony jest streszczeniem w dwóch z trzech języków: polskim i angielskim lub rosyjskim. Merytoryczny wstęp to doskonale napisany artykuł autorstwa Iriny Suriny, definiujący pojęcie przestrzeni edukacyjnej i rozpatrujący jej podstawowe teoretyczne i metodologiczne składniki. Także każdy z kolejnych artykułów wnosi cenny wkład do całej książki i trudno jest się w krótkiej recenzji szczegółowo odnosić do wszystkich prac. Chciałbym jednak podkreślić naukową wartość tekstu „Tropy/ścieżki/ integrowania myślenia pedagogów o edukacji”, przygotowanego przez Krystynę Duraj-Nowakową, który powstał na bazie 40-letnich prac studyjnych i badawczych i traktuje o fundamentalnych zagadnieniach myślenia i projektowania działań pedagogicznych w konfrontacji teorii z rzeczywistością przestrzeni edukacyjnej. Równie wysoko ocenić należy pracę Jana Maciejewskiego „Tożsamość młodego pokolenia w zmieniającej się rzeczywistości społeczno-ekonomicznej Polski”, w której autor wykorzystując wielowymiarowość kategorii habitusu, wychodzi poza czysto socjologiczne ujęcie i za pomocą pojęcia tożsamości ukazuje miejsce młodzieży w przestrzeni społecznej. Uwagę czytelnika pragnę zwrócić na artykuł o intrygującym tytule „Wykluczenie społeczne w edukacji. O utopijności hasła równych szans oświatowych” autorstwa Stefana Konstańczuka, przedstawiającego zjawisko wykluczenia edukacyjnego jako głównej przyczyny dysfunkcjonalności systemu społecznego. Interesujące rozważania zawiera praca Jana Kani „Globalny wymiar komunikacji społecznej w pedagogice”, argumentująca na rzecz zaprzestania marginalizacji komunikacji społecznej w relacjach z pedagogiką i uznania znaczącej roli kompetencji komunikacyjnych w edukacji. Szczególnie godne polecenia są prace: Galiny Karpowej „Rozwój tolerancyjności młodzieży w przestrzeni wielokulturowej Południa Rosji”, Klausa-Dietera Mende „Edukacja we władzy rynku neoliberalnego”, Jacka Kolasińskiego „High-Tech/Low-Tech strategie w wykładaniu sztuk współczesnych”, Natalii Łosiewej „Samorealizacja osobowości wykładowcy w kontekście współczesnych wymogów stawianych procesowi dydaktycznemu”, Jeleny Sorocińskiej „Podejście międzydyscyplinarne w badaniu problemów współczesnej młodzieży w Rosji” i Herberta Zoglowka „Nauczanie oparte na doświadczeniu – rozważania o współczesnym podejściu dydaktycznym w edukacji”. We wszystkich analizach należy uwypuklić staranność, aktualność, kompetencję i aplikacyjność wzbogacającą całość książki o międzykulturowe spojrzenie na przestrzeń edukacyjną. Także w pozostałych pracach czytelnik znajdzie odpowiedzi na szereg nurtujących pytań stawianych współczesnym naukom o edukacji. O walorach przygotowywanej do wydania książki stanowią głównie: wartość poznawcza, oryginalność i znaczenie praktyczne. Skład zespołu autorskiego, poziom naukowy artykułów i wpływ fachowej redakcji naukowej sprawiają, że recenzowane opracowanie, choć ma charakter pracy zbiorowej, jest zarazem publikacją jednolitą. Jednym z atutów recenzowanego zbioru jest również jego aktualność i ranga podjętej problematyki. Uznanie budzi zarówno logiczna sekwencja rozważań jak i interesująca treść poszczególnych tekstów. Na uwypuklenie zasługuje przystępność i klarowność wywodu. Ciekawe analizy, wykresy i tabele porządkują prezentowane problemy i sprawiają, że treść tomu zawiera szereg wartościowych elementów poznawczych i systematyzujących wiedzę. Książka „Przestrzeń edukacyjna wobec wyzwań i oczekiwań społecznych” jest bardzo kreatywnym przedsięwzięciem, które służyć będzie rozwojowi szeroko rozumianych nauk o edukacji i jednocześnie sprzyjającym formalizacji i instytucjonalizacji badań naukowych prowadzonych w ramach jednej z młodszych dyscyplin wiedzy – juwenologii. Z pełnym przekonaniem można przygotowywaną do druku książkę zarekomendować wszystkim zainteresowanym problematyką socjologii, pedagogiki, filozofii i psychologii. Z pewnością będzie inspiracją dla czytelnika i swoistym zaproszeniem do dyskusji dla teoretyków i praktyków edukacji i polityki oświatowej oraz dla studentów różnych kierunków humanistycznych. Zdecydowanie pozytywnie opiniuję kwestię wydania książki „Przestrzeń edukacyjna wobec wyzwań i oczekiwań społecznych”. dr hab. Sławomir Tecław, prof. nadzw. BSW