pedagogika. Osoba z upośledzeniem umysłowymw realiach współczesnego świata. In memoriamDoktor Grażyna Tkaczyk

Wprowadzenie Jeżeli chcemy się zastanawiać nad miejscem osoby z upośledzeniem umysłowym w realiach współczesnego świata, należy rozpocząć od określenia tych realiów. Mówiąc inaczej, musimy sobie odpowiedzieć na pytanie o to, jaki jest ten świat i jak charakterystyczne dla niego cechy mają się do potrzeb i możliwości osoby z upośledzeniem umysłowym. Zacznijmy zatem od tego, jaki jest współczesny świat, czyli jakie są społeczeństwa będące jego podmiotowymi obszarami, decydującymi o kształcie, kierunkach przemian, szansach i zagrożeniach, które on stwarza dla żyjącego w nim człowieka. Socjologowie nazywają je społeczeństwami wiedzy, ale bywają też określane społeczeństwami ryzyka. Co to oznacza? Rozwój świata społecznego charakteryzuje wciąż przyspieszające tempo zmian i prawidłowość ta zmienia się w zasadzie tylko w warunkach nasilonej dezorganizacji, zintensyfikowanych konfliktów i chaosu. Ta tendencja przyspieszania nie jest jednak równomierna i nigdy wcześniej tempo przemian nie było tak szybkie jak w drugiej połowie XX i pierwszej dekadzie XXI wieku. Najprawdopodobniej nie będzie ono w kolejnych dziesięcioleciach obecnego stulecia słabnąć, ale przeciwnie – rosnąć. Aby sprostać tym zmianom, potrzebna jest wiedza – wiedza profesjonalna, wynikająca z teorii naukowej, ale mająca jednocześnie przełożenie na praktykę ekonomiczną, techniczną, medyczną, społeczną czy wychowawczą. Stąd nigdy wcześniej nie było tak dużego nacisku na edukację ustawiczną i jednocześnie kierowania tak wielkich nakładów na jej rozwój i utrzymanie. Stała się ona podstawą gromadzenia kapitału ludzkiego, stanowiącego warunek osiągania wszelkich innych form kapitałowych. W wymiarze jednostkowym z kolei wiedza w coraz większym stopniu jest równoznaczna z karierą życiową, otwiera drogę do sukcesów ekonomicznych, społecznych, zawodowych, a nawet rodzinnych. Wiedza tym samym staje się wartością coraz bardziej cenioną i pożądaną, ale jednocześnie czynnikiem stratyfikacji i podziałów. Posiadający tę wiedzę, udokumentowaną odpowiednimi dyplomami i certyfikatami, tworzą elitę społeczną, osoby pozbawione takiej możliwości z przyczyn indywidualnych bądź społeczno-ekonomicznych – zostają zepchnięte na pozycje marginalne. To oni stają się bezrobotnymi, bezdomnymi, a także łatwym łupem dla manipulantów i naciągaczy, zarówno spatologizowanych, jak i tych działających w majestacie prawa, np. instytucji zajmujących się kredytowaniem. Społeczeństwo współczesne, jak wyżej zostało wspomniane, jest także nazywane przez socjologów społeczeństwem ryzyka. Ryzyko jest przypisane do każdego społeczeństwa, a także do każdej formy życia zbiorowego i do każdej jednostki. Człowiek musiał się z nim mierzyć od zarania swych dziejów, ale obecne ryzyko jest inne. Kiedyś tworzyła je przyroda, jej prawa. Myśliwy, idąc na polowanie, narażał się na śmierć w szponach drapieżnika, był bezsilny wobec wyładowań atmosferycznych, żywiołu ognia czy wody. Dzisiejsze ryzyko jest inne. Człowiek opanował w dużym stopniu zagrożenia ze strony przyrody, ale sam wytworzył znacznie większe. Dzisiejsze ryzyko to z jednej strony ryzyko ekologiczne, a z drugiej – społeczne. To pierwsze wynika z faktu, że codziennie trzeba podejmować ryzyko, wybierając warunki pracy, miejsce odpoczynku, produkty spożywcze itp. Ryzykiem także stały się stosunki społeczne. I tak np. nierozerwalne niegdyś małżeństwo obciążone jest ryzykiem szybkiego rozpadu i świadomie decydujemy się na nie, znając odpowiednie statystyki. Świadomie też poddajemy się manipulacjom ze strony mediów czy polityków. Wskazane wyżej przemiany realiów życia społecznego wymagają od współczesnego człowieka dwóch zasadniczych kompetencji. Pierwsza z nich odnosi się do wiedzy, możliwie rozległej i pogłębionej, a także do gotowości jej ustawicznego wzbogacania. Natomiast druga, wiążąca się z ryzykiem, jakie stwarzają współczesne warunki, wymaga od żyjącego w nich człowieka adaptacyjności i umiejętności radzenia sobie w sytuacjach trudnych. Te wymogi dotyczą również osób z upośledzeniem umysłowym, chociaż ich możliwości są znacznie mniejsze niż możliwości tych, którzy osiągnęli normę intelektualną. Osoby z upośledzeniem umysłowym nie mają żadnych szans konkurowania z pełnosprawnymi pod względem ilości i jakości posiadanej wiedzy. Zostały wprawdzie objęte obowiązkiem szkolnym, ale programy, według których ten obowiązek realizują, są znacznie uboższe. Potrzebują oni znacznie więcej czasu i wysiłku, by opanować podstawowe wiadomości, natomiast te bardziej złożone nie są już dla nich dostępne, podobnie jak wyższe etapy edukacyjne, niezbędne współcześnie do osiągania sukcesu zawodowego, czy w ogóle sukcesu życiowego. Dla nich problemy edukacji mają zupełnie inne wymiary niż dla osób w normie umysłowej. Jeśli trafią do szkół specjalnych, przeżywają poczucie gorszego losu, marginalizacji. W szkołach integracyjnych z kolei zajmują niskie pozycje, spośród ogółu niepełnosprawnych to oni właśnie mają największe problemy z pozyskiwaniem akceptacji rówieśniczej. W społeczeństwach obciążonych współczesnym ryzykiem ekologicznym i społecznym także osoby z upośledzeniem umysłowym są w bardzo niekorzystnej sytuacji. Nie potrafią się bronić przed zagrożeniami, łatwo je oszukać, wykorzystać. Ufne w interakcjach, często stają się ofiarami przemocy psychicznej i fizycznej. Pozostawione samym sobie, są bezradne wobec manipulacji i oszustw. Osoby z upośledzeniem umysłowym zawsze potrzebowały większej pomocy w radzeniu sobie z wyzwaniami codziennego życia niż pozostała część społeczeństwa. Teraz potrzebują jej jeszcze więcej, bo większe są wymogi stawiane współczesnemu człowiekowi. Na szczęście w tłumie pędzącym po sukcesy są tacy, którzy potrafią zwolnić, spojrzeć za siebie i dostrzec tych, którzy w tym wyścigu zostali w tyle. To pedagodzy specjalni, oligofrenopedagodzy, nauczyciele, rehabilitanci, terapeuci, instruktorzy. Wybrali dla siebie zawód, w którym trudno o spektakularne sukcesy, a najdrobniejsze nawet osiągnięcia trzeba okupić mozolną, cierpliwą pracą. Wśród nich do niedawna była dr Grażyna Tkaczyk. Jaka była? Na takie pytania nigdy nie ma dobrej odpowiedzi, bo człowiek jest zbyt złożony w swej bio-psycho-społecznej jedności, by możliwe było opisanie go w kilku zdaniach. Doktor Grażyna Tkaczyk, drobna i krucha z pozoru, przejawiała niezwykły wręcz hart ducha. Potrafiła walczyć, a jeśli zdarzyło się, że przegrywała, szybko potrafiła się podnieść. Jej działania były metodyczne, konsekwentne i zdecydowane. Każdy cel traktowała jako wyzwanie, które angażowało ją w sposób możliwie pełny. Pracowita, sumienna, obowiązkowa, zaangażowana. Aż do końca. Pracowała do ostatniej chwili, ze świadomością postępującej choroby, w walce z którą już nie miała żadnych szans. Odeszła tak cicho jak żyła. Nikt jednak nie odchodzi całkowicie, po każdym coś pozostaje, mniej lub więcej. Po dr Grażynie Tkaczyk pozostało bardzo dużo. Pozostały książki, z których przez wiele jeszcze lat będą korzystać nauczyciele, studenci, wykładowcy wyższych uczelni. Zawarła w nich wyniki swoich badań, a także syntezę dokonań literaturowych, z przełożeniem ich na wskazania praktyczne. Te książki i artykuły naukowe to chyba najłatwiej dostrzegalny ślad drogi życiowej dr Grażyny Tkaczyk. Pozostałe nie są jednak mniej ważne. Są to przede wszystkich efekty rewalidacji uzyskane dzięki Jej wysiłkom – zarówno tym pośrednim, przez publikowane prace, jak i bezpośrednim. Znajdowała Ona bowiem zawsze czas również na pracę rewalidacyjną, bezinteresowną, stanowiącą odpowiedź człowieka mądrego i dobrego na wołanie o pomoc osób słabszych, nieradzących sobie, potrzebujących specjalnego wsparcia. Doktor Grażyna Tkaczyk była pedagogiem. Wybierając zakres aktywności zawodowej, skierowała się ku pedagogice specjalnej, decydując się na udzielanie wsparcia tym, którzy go najbardziej potrzebują. A szukając dla siebie specjalności, wybrała pracę z osobami upośledzonymi umysłowo, w więc tymi, które w realiach współczesnego świata mają najmniejsze szanse na sukces, karierę zawodową, szczęście rodzinne. W tej sytuacji nie mogło być żadnych wątpliwości co do tego, w jaki sposób najgodniej uczcić Jej pamięć. Wybraliśmy to, co Ona ceniła najbardziej – książkę o osobach z upośledzeniem umysłowym, ich codziennych problemach, trudnościach i osiągnięciach, książkę, która może się przyczynić do tego, by jakość ich życia była chociaż odrobinę lepsza. W zmaganiach z upośledzeniem umysłowym trudno bowiem o spektakularne sukcesy, tutaj odnosi się drobne zwycięstwa na drodze mozolnej, wyczerpującej pracy. Nagrodą za tę pracę jest niezwykle szczery uśmiech osoby z upośledzeniem, wyrażający jej ufność, otwartość, czułość i bezwarunkową miłość. Niektórzy nazywają to lepkością emocjonalną, ale ci, którzy te osoby znają bliżej, wiedzą, że jest to coś znacznie więcej. Doktor Grażyna Tkaczyk była także naszą koleżanką, pracownikiem Uniwersytetu Marii Curie-Skłodowskiej. Wybrała dla siebie Zakład Socjopedagogiki Specjalnej, ponieważ interesowały Ją problemy człowieka z upośledzeniem w jego środowisku i możliwości wykorzystania tego środowiska w procesie rehabilitacji. I dlatego właśnie książka Jej poświecona koncentruje się wokół spraw związanych ze wspieraniem osób z upośledzeniem umysłowym w różnych środowiskach: szkolnym, zawodowym, rodzinnym. Książka ta jest przede wszystkim formą pożegnania kolegów z dwóch zakładów, z którymi dr Grażyna Tkaczyk była związana: wspomnianego już Zakładu Socjopedagogiki Specjalnej oraz stanowiącego Jej wcześniejsze miejsce pracy Zakładu Psychopedagogiki Specjalnej, a także Instytutu Pedagogiki i Wydziału Pedagogiki i Psychologii UMCS. Do tego pożegnania dołączają się współpracownicy i koledzy z innych uczelni wyższych i uczniowie. Zawarte w publikacji teksty są kontynuacją twórczej myśli dr Grażyny Tkaczyk, prezentują szerszy kontekst problemów, w których mieszczą się Jej dokonania. Kwestie podejmowane w tym tomie zostały podzielone na cztery rozdziały. Pierwszy z nich zawiera teoretyczne rozważania na temat miejsca człowieka z upośledzeniem umysłowym we współczesnym świecie, możliwości jego funkcjonowania i barier je ograniczających. Autorzy czterech zamieszczonych tu tekstów szukają odpowiedzi na pytania o możliwości integracyjne tych osób, szanse, jakie stwarza dla nich edukacja, a także o ich szczególną wartość we współczesnym świecie. Drugi rozdział wprowadza w świat przeżyć osób z upośledzeniem umysłowym oraz w przeżycia ich najbliższych, upośledzenie umysłowe jest bowiem problemem całej rodziny, przed którą w takiej sytuacji pojawiają się zupełnie nowe wyzwania. Autorzy kolejnych tekstów poddają analizom problemy wyuczonej bezradności, radzenia sobie ze stresem, agresji i funkcjonowania w rolach społecznych osób obciążonych upośledzeniem, a także ich zdolności do autorewalidacji. Rozdział kończą teksty mówiące o przeżyciach matek, ich radzeniu sobie z opieką i rehabilitacją oraz ich lękach o przyszłość dzieci, które raczej zawsze będą potrzebowały pomocy, także wówczas, kiedy one same nie będą mogły jej zapewnić. Rozdział trzeci książki zawiera teksty dotyczące edukacji i rehabilitacji osób z upośledzeniem umysłowym. Przedstawione tu zostały zarówno problemy kształcenia tradycyjnego, jak i formy współczesne, sukcesy pedagogów specjalnych w tym obszarze oraz bariery, które muszą oni na co dzień pokonywać. Ponadto w rozdziale tym poruszone zostały kwestie znaczenia pracy zawodowej w życiu osób z niepełnosprawnością umysłową. Ostatni rozdział poświęcony jest kontaktom społecznym osób z upośledzeniem umysłowym. Zawiera diagnozy postaw wobec nich przejawianych, mówi też o ich konsekwencjach dla społecznych interakcji oraz możliwościach ich modyfikowania. Zwrócono w nim także uwagę na oddziaływania pośrednie – rozwiązania instytucjonalne, w tym prawne. Książka o problemach osób z upośledzeniem umysłowym w realiach współczesnego świata jest księgą pamięci o naszej Koleżance, która nie może już towarzyszyć osobom z upośledzeniem umysłowym w pokonywaniu barier ograniczających ich rozwój. Ma ona zatem szczególny charakter, ale jednocześnie jest po prostu książką, która dostarcza wiedzy na temat aktualnych dokonań w obszarze oligofrenopedagogiki. Kierujemy ją zatem do ogółu Czytelników, którzy zajmują się wsparciem osób z upośledzeniem umysłowym bądź przygotowują się profesjonalnie do podjęcia takiej roli, a więc do pedagogów specjalnych i studentów tego kierunku. Napisana przystępnym językiem, publikacja ta może być także źródłem wiedzy dla szerszych kręgów osób zainteresowanych problemami upośledzenia umysłowego. Maria Chodkowska Danuta Osik-Chudowolska

Redaktorom tomu udało się zebrać grono autorów, którzy wykazali wiele starań, aby przedstawić podjętą problematykę w formie poprawnej merytorycznie i jednocześnie zrozumiałej nie tylko dla fachowców (tj. pedagogów, psychologów, terapeutów), ale także dla rodziców i studentów. Bogata zawartość merytoryczna pracy powoduje, że powinna się ona spotkać z żywym zainteresowaniem specjalistów zajmujących się w swojej praktycznej działalności opieką i wychowaniem dzieci i młodzieży z upośledzeniem umysłowym. Z recenzji wydawniczej prof. dra hab. Mieczysława Radochońskiego