pedagogika. Orientacje jakościowe w badaniach pedagogicznych. ZESZYT 15. ZESZYTY NAUKOWE FORUM MŁODYCH PEDAGOGÓW

Wprowadzenie Introduction W dniach 13–18.09.2010 odbyła się w Ustroniu i Cieszynie XXIV Letnia Szkoła Młodych Pedagogów. Patronat naukowy i organizacyjny sprawował Komitet Nauk Pedagogicznych Polskiej Akademii Nauk, jej Kierownikiem Naukowym, już po raz 18., była prof. zw. dr hab. Maria Dudzikowa. Gospodarzem Szkoły był Uniwersytet Śląski w Katowicach – Wydział Etnologii i Nauk o Edukacji w Cieszynie. Zebrane w tomie teksty są w dużej mierze zainspirowane tematyką, rozmowami i działaniami podejmowanymi w trakcie tego bardzo intensywnego naukowo tygodnia. Ideą Letnich Szkół jest wspieranie i stymulowanie rozwoju naukowego młodych pedagogów. To nietypowe spotkanie staje się okazją do uzupełniania i pogłębiania wiedzy, bogacenia warsztatu badawczego, a jednocześnie pozwala na prezentację osiągnięć naukowych i stwarza możliwość promowania najzdolniejszych. Co odróżnia Letnie Szkoły od typowych konferencji naukowych? Przede wszystkim możliwość powstania rzeczywistych więzi pomiędzy uczestnikami. Spotkanie sprzyja dyskusjom, konfrontacji poglądów, możliwości wypowiedzenia się i bycia wysłuchanym, a więc temu, czego najbardziej brakuje młodzieży akademickiej podczas typowych konferencji. Problematyka XXIV Letniej Szkoły Młodych Pedagogów skoncentrowana była wokół zagadnienia Orientacje jakościowe w badaniach pedagogicznych. Wybór tematu to efekt zainteresowań młodych badaczy metodologią o orientacji humanistycznej. Przez wiele lat obowiązujący/dominujący w Polsce paradygmat pozytywistyczny służył nie tylko opisowi i wyjaśnieniu wielu istotnych zjawisk wychowawczych, ale także ukonstytuowaniu sporej – niezagospodarowanej badawczo – przestrzeni wychowawczej. Zapewne jest to jeden z ważnych czynników warunkujących potrzebę poszukiwania i nieustannej refleksji nad zróżnicowanymi procedurami badawczymi. W trakcie zorganizowanej Letniej Szkoły gościliśmy wybitne osobistości: filozofów, socjologów, psychologów oraz pedagogów, którzy wspierali nas w poszukiwaniu odpowiedzi na sformułowane niżej pytania: Jakie są ograniczenia i możliwości stosowania jakościowych orientacji badawczych w naukach o wychowaniu? W jakim zakresie swoistość przedmiotu badań pedagogicznych wyznacza swoiste procedury badawcze? Jakie korzyści i jakie zagrożenia niosą ze sobą kompilacje procedur jakościowych i ilościowych w badaniach pedagogicznych? Prezentowanym wykładom i warsztatom prowadzonym przez Mistrzów towarzyszyła Giełda (P)różności, w trakcie której uczestnicy Szkoły mieli możliwość zaprezentowania referatów. Prace te w dużej mierze stały się podstawą do stworzenia niniejszego tomu. Gdy otrzymałam wszystkie teksty przygotowane przez poszczególnych autorów, zaczęłam zastanawiać się nad kluczem podziału tekstów, sposobem na stworzenie pewnej spójnej struktury. Prace zbiorowe zwykle są pewnego rodzaju zestawieniem tekstów o różnej formie, zróżnicowanym poziomie wywodu oraz rozbieżnej tematyce. Chociaż w prezentowanym tomie podejmowane zagadnienia oscylują wokół problematyki uwydatnionej w tytule, to jednak ich treści ukazują bogactwo sensów i znaczeń zaczerpniętych z wielu nurtów. To z kolei wymusza przyjęcie określonej kategorii porządkującej. Pomocna w tym zakresie stała się metafora podróży/drogi. Czyż bowiem praca nad koncepcją badań, dookreślanie celu, ustalanie procedur, stawianie hipotez, dobór metod nie są swego rodzaju planowaniem, przygotowywaniem, a następnie wyruszaniem w podróż? Im owa podróż w założeniach ma być dłuższa i przynieść więcej korzyści, tym więcej wysiłku staramy się włożyć i więcej czasu poświęcić na jej sprawne przygotowanie. Tak, by w drodze uniknąć niemiłych niespodzianek, nie zabrnąć w ślepy zaułek, który opóźni dotarcie do celu, a czasem może w ogóle uniemożliwić jej szczęśliwe zakończenie. Pakujemy bagaż, starannie dobierając rzeczy, choć i tak częstokroć okazuje się, że jego zawartość jest niewystarczająca lub źle dobrana. Im więcej wiemy o tym, co nas czeka, tym mniej popełniamy błędów. Tak też opracowując koncepcję badań – staramy się przygotować również pewien bagaż teoretyczny, swoiste zaplecze mające stanowić ten rekwizyt z pierwszego aktu, który w ostatnim przyczynia się do punktu kulminacyjnego sztuki[1]. Często jednak nawet przemyślana podróż obfituje w niespodziewane sytuacje i tak jak wyjazd zmienia nas, pozwala nam dostrzec kwestie dotąd nam nieznane, tak również prowadzenie badań jakościowych stymuluje nas do bacznej obserwacji, dostrzegania pewnych niuansów, otwartości na to, co nowe. Czy również prowadzi, jak podróż w ujęciu profesora Jana Szczepańskiego[2], do zmian w nas samych? To już z pewnością kwestia indywidualnej wrażliwości i podatności na zmiany. W efekcie uznania podróży za klucz porządkujący tom został podzielony na pięć części, z których cztery mieszczą w sobie poszczególne etapy związane z podróżą, a ostatnia jest swoistym albumem, zbiorem pamiątek i innych rzeczy (bez)cennych... Pierwsza z nich – Koncepcja badań własnych – czyli początek drogi i wyznaczanie mapy wędrówki metodologicznej – zawiera teksty czterech autorek. Alicja Tupieka-Buszmak poszukuje badawczych kluczy do kompetentnej i efektywnej edukacji muzycznej. Swoją uwagę skupia w związku z tym na nauczycielu – refleksyjnym praktyku. Celina Czech przedstawia koncepcje badań własnych w analizie programów szkolnych z zakresu edukacji obywatelskiej przez zastosowanie Krytycznej Analizy Dyskursu: KAD. Obszerny tekst na temat rodziców z klasy średniej wobec edukacji dziecka opracowała Mirosława Nyczaj-Drąg. Autorka koncentruje swoje rozważania wokół tezy, [...] że we współczesnych polskich warunkach, bardziej niż kiedykolwiek wcześniej, biografia edukacyjna dzieci uzależniona jest nie tyle od ich kompetencji intelektualnych i kulturowych, ile przede wszystkim od kapitału ekonomicznego, społecznego i kulturowego oraz habitusu klasowego rodziny (s. 45). Ostatni zamieszczony w tej części tekst został przygotowany przez Izabelę Szczepaniak-Wiechę, która prezentując koncepcję badań własnych, zajmuje się ścieżkami rozwoju zawodowego doradców zawodowych w kontekście uwarunkowań biograficznych. Druga część tomu zawiera teksty, w których autorzy skoncentrowali się nad pewną kategorią teoretyczną, wyznaczającą ich podejście do prowadzonych dociekań badawczych – tak jak drogowskaz wytycza drogę w podróży i nadaje jej określony kierunek. Bogusław Dziadzia w swoim artykule, który jest swoistym szkicem do badań – operuje kategorią stygmatu prowincji w kontekście specyficznej sytuacji kulturowej obszarów peryferyjnych w dobie znaczącego oddziaływania kultury medialnej na procesy socjalizacji, ze szczególnym uwzględnieniem kontekstów tożsamościowych. Z kolei Sebastian Ciszewski swoje zainteresowania koncentruje wokół generacji Y – dokonując jej charakterystyki, wskazując jej miejsce wśród innych generacji oraz sytuacji w Polsce, a także prezentując związki wychowania młodych pokoleń w kontekście wejścia ich przedstawicieli na rynek pracy. Interesujący tekst przygotował Maksymilian Chutorański, który w artykule Richard Rorty i pedagogiczne (u)życie tekstu stara się uzasadnić postawioną tezę: [...] użycie tekstu w rozumieniu neopragmatycznym nie oznacza dowolności, a rezygnacja ze struktury tekstu i intencji autora jako instancji kontrolujących i kryteriów dla oceny interpretacji nie musi oznaczać zgody na każdą interpretację, co więcej, takie stanowisko może być atrakcyjne pedagogicznie (s. 117). W przygotowanym tomie mamy kilku autorów, którzy już – konsekwentnie – wybrali drogę, to jest określoną metodę, i dzielą się z nami swoimi spostrzeżeniami. W trzeciej części – W poszukiwaniu metody i dylematy jej realizacji – zostały zamieszczone teksty czterech autorów. Reprezentujący Uniwersytet Szczeciński Łukasz Skryplonek skoncentrował się w swoim artykule na zagadnieniu wywiadu eksperckiego jako interesującej perspektywy metodologicznej, którą wykorzystuje w przygotowywanej dysertacji doktorskiej. Autor wskazuje na możliwość zastosowania metody wywiadu eksperckiego w badaniu efektywności resocjalizacji na podstawie doświadczeń wychowawców pracujących z młodzieżą niedostosowaną społecznie. Z kolei Beata Zięba-Kołodziej opracowała tekst, w którym skupia się na możliwości badania instytucji pedagogicznych, wykorzystując w tym celu teorię ugruntowaną. Aneta Makowska starała się w swoim tekście ukazać wybrane czynniki utrudniające prowadzenie badań etnograficznych na terenie placówek oświatowych, wskazać ich przyczyny, skutki oraz strategie radzenia sobie z nimi. Autorka przedstawia zarówno te problemy, które są charakterystyczne dla obserwacji etnograficznej w jej szerokim rozumieniu, jak i te wynikające ze specyfiki prowadzenia badań na terenie placówek oświatowych. Trzecią część zamyka tekst Karoliny Starego, która prezentuje możliwość zastosowania w badaniach jakościowych (takich jak KAD czy fenomenografii) psychoanalitycznej koncepcji fantazmatu, przyjmując ową kategorię jako odpowiadającą na potrzeby umieszczenia wyników badań fenomenograficznych w szerszej perspektywie społecznej. Kolejna, czwarta część, to już Relacja z drogi – komunikaty z badań. Znalazły się w niej cztery teksty – pierwszy z nich, napisany przez Ewę Bochno, dotyczy badań grupy studenckiej. Autorka stara się odnieść w nim do dwóch rodzajów pytań. Po pierwsze, podejmuje próbę wyłonienia z wypowiedzi badanych podstawowych kategorii dotyczących grupy studenckiej – by móc odpowiedzieć na pytanie: jak jest? Po drugie, podejmuje próbę scharakteryzowania specyfiki tej grupy, a więc odpowiedzieć na pytanie: co z tego wynika? Badania prowadzone były wśród studentów V roku na Uniwersytecie Adama Mickiewicza w Poznaniu. To samo środowisko badał kolejny autor – Mateusz Marciniak, który zajął się rozpatrzeniem bardzo interesującego aspektu pytań – specyfiki „ponieważ” w badaniach ankietowych. Z kolei Jarosław Jendza w swoim tekście prezentuje wyniki badań dotyczące uniwersytetu jako przedmiotu badań pedagogicznych. Autor objął badaniami osiemdziesiąt jeden tekstów, wśród których znalazły się publikacje zwarte oraz artykuły pochodzące z czasopism naukowych. Badania autobiograficzne stały się natomiast podstawą tekstu Beaty Kunat – autorka przeprowadziła analizy, których celem było poznanie subiektywnych odczuć nauczycieli plastyki dotyczących ich motywów wyboru profesji nauczycielskiej. Przedmiotem swoich analiz uczyniła zawodowe biografie i przebieg życia zawodowego specyficznych nauczycieli plastyki, którzy są zarazem artystami, twórcami. Tom zamyka część zatytułowana Varia. Sama nazwa wskazuje, że jest to zbiór różności. Dla osób z zewnątrz – niedoświadczających LSMP – być może ten element wyda się czymś niezwykłym, nieprzystającym do typowej konwencji naukowej. Dla tych, którzy są jednak świadomi, że LSMP ma różne wymiary, ta część jest odzwierciedleniem „duszy” Szkoły; tego, że po godzinach debat naukowych realizujemy się w innych formach. Znajdujemy czas, by wspólnie usiąść, opracować/dopracować występ Kabaretu, napisać wiersz, limeryk, fraszkę oddającą charakter uczestników, atmosfery, która powstaje podczas spotkania. Mateusz Marciniak napisał na potrzeby Zeszytu Narrację ze środka Szkoły... zamiast: Sprawozdania z XXIV LSMP – dzięki temu również ci, którzy dotąd nie uczestniczyli we Wrześniowych Szkołach, mogą ją odrobinę poczuć, „posmakować”. Kolejnym elementem jest już VIII edycja zbioru Fraszkolimerykoiada, w którym zamieszczone są refleksje poetyckie. Ostatni wspólny wieczór zakończył się nietypowo – występem Kabaretu Behe – co? z przedstawieniem pt. Z metodologii sołtysa Scezuji. W błędzie jednak jest ten, który myśli, że miało to charakter wyłącznie ludyczny – teza Ignacego Krasickiego „I śmiech niekiedy może być nauką” jest tu jak najbardziej trafna. Dzięki Mateuszowi Marciniakowi każdy ma możliwość zobaczenia, ile istotnych komponentów ze świata metodologicznych zmagań zostało trafnie uchwyconych w pozornie lekkiej, kabaretowej formie. Na koniec jeszcze jeden element, który powstawał przed, w trakcie i jeszcze przez kilka miesięcy po zakończeniu XXIV LSMP: Bibliografia metodologiczna, czyli gdzie szukać i co warto wiedzieć o badaniach jakościowych to zbiór ponad 220 pozycji z literatury metodologicznej, będący efektem współpracy z profesorami-mistrzami, którzy zachęceni przez pomysłodawców, podchwycili ideę i polecili również publikacje, ich zdaniem, warte przeczytania na drodze metodologicznych poszukiwań. Anna Gajdzica [1] Profesor Tadeusz Lewowicki w ten sposób często prezentuje początkującym badaczom potrzebę świadomości wykorzystywania teorii i koncepcji badawczych. [2] Zob. esej Jana Szczepańskiego Podróż z tomu Sprawy ludzkie, Czytelnik, Warszawa 1984. Szukając inspiracji do pisania, często sięgam do swoich ulubionych tekstów/autorów, do których należy również ten, pochodzący z Ustronia, wybitny naukowiec. Warto wspomnieć, że profesor wielokrotnie opisywał w swoich tekstach walory ziemi cieszyńskiej i swoje związki z tym terenem, między innymi w książkach pt. Korzeniami wrosłem w ziemię, Urząd Miasta w Ustroniu uraz Muzeum Hutnictwa i Kuźnictwa, Ustroń 2009 czy Dzienniki z lat 1935–1945, Na Gojach, Ustroń 2009.