pedagogika. Doświadczanie życia codziennego. narracje nauczycielek na przełomie życia

Wstęp Chodzi raczej o to, że wszystko, cokolwiek napisał [...] było widziane Jego oczami, przepuszczone było przez filtr Jego mentalności. Parafrazując słowa J. Tischnera, można powiedzieć, że codzienne życie osobiste nauczycieli jest niczym księga szyfrem pisana. Poznanie życia człowieka, zrozumienie jego złożoności i opisanie go jest z jednej strony wyzwaniem niezwykłym, z drugiej zaś – trudnym, gdyż historia każdego jest wyłączna i niepowtarzalna, a więc nie podlega żadnym ramom czy schematom. W całokształt codziennych sytuacji współczesnego człowieka, w tym nauczyciela, wpisują się liczne przemiany obserwowane szczególnie od przełomu XX i XXI wieku. One nie zwalniają swojego tempa, przeciwnie – każdego dnia pozwalają doświadczać nienasycenia, tworzenia i odradzania się w nowej, zmiennej, często zaskakującej i nieprzewidywalnej formie. Codziennie stajemy przed jakimś wyborem, nieustannie mierzymy się z nowymi wyzwaniami, z tym, co „płynne”, w co wpisana jest „permanentna zmiana”, czyli z tym, co choć oczywiste (bo dzieje się codziennie), jest nieznane, zmienne, nierzadko wywołuje lęk czy zagubienie. Pod presją nowych doświadczeń człowiek często zadaje pytania: Jak w tym wszystkim odróżnić postrzeżenia ważne od błahych, trwałe od ulotnych – jak wysupłać prawdę spod warstw strojów jarmarcznych, postanowić co strój, a co przebranie, co jest czego udawaniem? Zanurzony w zmianę, ulotność, niejednokrotnie przepełniony lękiem zastanawia się nad tym, co jest ważne i co właściwie nadaje życiu sens. Zdaniem P. Sztompki to właśnie współczesne zagubienie, pewna dezorientacja, trauma zmienności – kierują zainteresowanie ludzi w stronę codziennej sfery życia. W niej szukają lepszego zrozumienia otaczającego świata, swojego w nim miejsca. Ten aspekt zainspirował mnie do penetrowania kategorii życia codziennego. Założenia teoretyczne socjologii życia codziennego, która stanowi zwrot ku człowiekowi, ku jednostce, ku zwykłym „małym ludziom” i ich „małym światom przeżywanym”, zmotywowały mnie do zgłębienia wiedzy w tym obszarze oraz poszukiwania odpowiedzi na pytania: „Czym jest życie codzienne i niecodzienne współczesnego człowieka/nauczyciela?”, „Co ono dla niego oznacza?”, „Jaki jest jego sens?”. Na podjęcie badań zogniskowanych na życiu codziennym miały również wpływ: chęć udowodnienia Pascalowskiej myśli, że człowiek „nie w przestrzeni powinien szukać swej godności, ale w porządku własnej myśli” oraz obalenie tendencyjnego myślenia, że opisywana, nieustanna krzątanina ludzi jest wyłącznie szukaniem „zatrudnienia, które by ich odwróciło od myśli o sobie”. Kiedy człowiek „biegnie”, podkreśla Z. Bauman, nie ma czasu na myślenie, [...] a więc biegnij dalej, a napawająca cię bezbrzeżną udręką perspektywa refleksji nad własnym życiem oddali się na bezpieczną odległość: bezterminowo, na zawsze, a w każdym razie na tak długo, jak długo starczy ci sił w nogach, aby pozostać na bieżni. Większość bieżni ma, jak wiadomo, kształt elipsy albo okręgu. Prowadzą donikąd, biega się po nich w kółko. Sens gry, w której ludzie widzą sposób na osiągnięcie szczęścia (błędnie, ze szkodą dla siebie, skazując się na gorzkie przebudzenie), tkwi w nieustannej pogoni za zdobyczą, a nie w pochwyceniu zdobyczy. Refleksje nad Baumanowskim ujęciem bezmyślnego życia w biegu zaowocowały nakreśleniem przeciwstawnej mu codziennej rzeczywistości nauczycielek, zatrzymanej w chwili zamyślenia, w sprawozdaniu z codziennych zdarzeń naznaczonych przemyśleniami. Takie myślenie, ukształtowane również przez wiele lektur z zakresu socjologii, antropologii, filozofii, pedagogiki (traktujących o różnych obliczach, aspektach i kontekstach codzienności), wzbogacone własną refleksją nad interesującym mnie obszarem spowodowało, że w centrum moich zainteresowań naukowo- -badawczych znalazły się zwyczajna, codzienna nauczycielska egzystencja i jej najdrobniejsze, pozornie nic nieznaczące elementy i przejawy. Te „drobiazgi” dzięki swej oczywistości, często banalności, ale i niepowtarzalności, pozwalają człowiekowi stać się twórcą świadomie kreującym swoje życie jako wyjątkowe dzieło. Doświadczanie codzienności pozazawodowej, porządek myśli nad nim, refleksja wytyczają główny kierunek prezentowanych w pracy analiz teoretycznych i empirycznych. J. Tischner podkreśla, że w języku polskim [...] słowo doświadczenie składa się z dwóch elementów: do i świadczenie. Pierwszy wskazuje na dążenie, drugi na świadectwo. Wzięte razem znaczą dochodzenie do świadectwa. Doświadczanie zdarzeń w każdej sytuacji życia codziennego to nic innego, jak rozumienie ich w sposób „osobisty i bezpośredni, najczęściej z udziałem emocji oraz pełnego aparatu sensorycznego”, to indywidualne ukazanie własnego dążenia, to świadectwo własnego życia. Refleksja nad codziennością, codzienną rzeczywistością pozwala dookreślić, nadać inny sens temu doświadczeniu. Można powiedzieć, że odsłania nieznaną, nową rzeczywistość, rzuca nowe spojrzenie na tę już znaną, której się zwykle doświadczało („druga podłoga”). Rzeczywistość nie jest doświadczana jako jednolita całość. A. Schütz mówi o doświadczaniu wielu rzeczywistości. Na przykład jednostka doświadcza jednej sfery rzeczywistości w czasie snu i zupełnie innej, gdy się obudzi. Uprzywilejowany charakter ma rzeczywistość „bycia obudzonym” w zwykłym codziennym życiu. Jest to rzeczywistość najważniejsza, gdyż osoba doświadcza jej wówczas, gdy nie śpi, gdy jest zaangażowana w działania, które zwykle identyfikuje jako zwykłe, codzienne życie. Jest to rzeczywistość podzielana z innymi ludźmi, potwierdzającymi istnienie i główne ich cechy. Uznałam zatem, że interesujące z badawczego punktu widzenia jest poznanie codziennej sfery prywatnego życia pozazawodowego nauczycieli przez pryzmat myśli zapisanych na łamach pamiętników. Pamiętniki jako dokument, jako żywy, subiektywny zapis doświadczeń, doznań, przeżyć autora stanowią przedmiot zainteresowania socjologów, antropologów, pedagogów, pedeutologów od ponad 100 lat. Skąd bierze się ich wartość? Dlaczego pozwalają poznać i zrozumieć życie człowieka w jego niepowtarzalnej trajektorii? Myślę, że częściowej odpowiedzi na to pytanie udziela D. Demetrio, który podkreśla, że: Chęć opowiadania o sobie towarzyszy nam od setek lat, prawdopodobnie od chwili, w której pisanie jako akt twórczy przybrało formę historii o życiu, opowiadanej w pierwszej osobie, z zamiarem ocalenia od zapomnienia określonych przeżyć i doznań. Poza „ocaleniem od zapomnienia” niewątpliwą wartość materiałów pamiętnikarskich można upatrywać w tym, że pozwalają poznać i zrozumieć sens życia jednostki uwikłanej w bieg codziennego życia (również społeczno-polityczno-gospodarczego) z perspektywy jej osobistych doświadczeń współtworzących to życie. Ponadto umożliwiają zatrzymanie „ulotnych chwil”, tego, co dla autora w danym momencie jest/było ważne, co wywołało emocje, co sprowokowało do zanotowania doświadczeń, myśli im towarzyszących, a równocześnie do refleksji nad tym, co nadaje życiu sens, kształt i charakter. Stąd też nauczycielskie pamiętniki uznałam za wartościowe i cenne źródło danych do badań nad życiem codziennym i naukowych analiz. H. Bergson głosił, że „rzeczywistość jest pełnym dynamiki stawaniem się, łańcuchem nieustannej zmiany, napędzanej przez élan vital (życiową energię)”. Łącząc to z dynamiką świata współczesnego, odczuwa się, że życie człowieka coraz częściej przypomina „rozpad »projektu życiowego« na kalejdoskop samoistnych epizodów”. Można przyjąć, że te samoistne epizody dzięki „stawaniu się” przez scalanie pozwolą wykorzystać „życiową energię” do konstruktywnego życia i radzenia sobie z nieuchronną zmianą. Być może właśnie zapisywanie codziennych doświadczeń i refleksja nad nimi przyczynią się do zespolenia samoistnych epizodów, a tym samym do pokonania lęku przed tym, co płynne, zmienne i niemożliwe do zatrzymania. Permanentna zmiana i jej konsekwencje obecnie są szczególnie odczuwane przez osoby średniego pokolenia. Dlatego też przedmiotem moich szczególnych zainteresowań stały się doświadczenia życia codziennego (tu osobistego, pozazawodowego) nauczycielek będących – zgodnie z klasyfikacją P. Olesia – na przełomie połowy życia. Poznanie ich doświadczeń jest niezwykle ważne dla określenia i zrozumienia ich światów przeżywanych, odzwierciedlanych również w sensach nadawanych pracy zawodowej. W doświadczenia codzienności wpisane jest to, co było, jest i będzie. Mówiąc o nich, można się odwołać do myśli M. Hellera, który sądzi, że: Jednym z najbardziej osobistych doświadczeń człowieka jest doświadczenie zanurzenia w strumień czasu. Jest ono głęboko zrośnięte z naszym istnieniem, tak że zwracamy na nie uwagę tylko wtedy, gdy nasze istnienie jest zagrożone (mówimy wówczas o doświadczeniu przemijania), lub gdy istnienie przeżywamy tak intensywnie, że nie chcielibyśmy z niego utracić ani odrobiny (wówczas mówimy o pragnieniu zatrzymania chwili). Właśnie jakości, sensu i znaczenia „zatrzymanej chwili” dnia codziennego poszukuję w dziennikach i pamiętnikach nauczycielek. Często w ich teraźniejszość wplecione są wątki odnoszące się do przeszłości. Nie są one traktowane przeze mnie jako niemożność wyzwolenia się z przeszłości, tylko jako szansa na lepsze zrozumienie swojego życia, kształtu doświadczanej codzienności. W codzienności życia nauczycieli poszukuję więc znaczeń i sensów ich doświadczeń, Baumanowskiej nieostateczności przemijania. Bo przecież: Nic, co się zaczyna, nie będzie trwało wiecznie, ale i nic nie kończy się tak naprawdę bezapelacyjnie. Nie trzeba więc tego, co się czyni, traktować zbyt na serio: wyrządzone szkody zawsze da się naprawić, to, o czym się zapomniało, można przywrócić do życia, przywołując je z niepamięci. Zawsze zresztą można zacząć od początku, albo próbować gdzie indziej, albo przyłożyć siły do czego innego. Życie codzienne jest obecnie kategorią interdyscyplinarną, co – zdaniem E. Tarkowskiej – wiąże się [...] z szansą, czy wręcz obietnicą otwarcia się, współpracy, i zbliżenia z innymi dyscyplinami – socjologii z antropologią społeczną i kulturową, historią, geografią społeczną, psychologią, historii z socjologią, antropologią i psychologią, pedagogiki – z nimi wszystkimi. Zatem atrakcyjność badań nad życiem codziennym nauczycieli wiąże się z szansą otwarcia, współpracy i zbliżenia pedagogiki (niezakleszczania jej), tu głównie pedeutologii, z wymienionymi dyscyplinami. Takie badania stwarzają możliwość przekraczania „różnic, granic i »płotów« wytyczonych między dyscyplinami, specjalnościami i wyodrębnionymi obszarami badawczymi”. Zatem możliwość przekraczania granic, różnic wytyczonych pomiędzy dyscyplinami czy obszarami badawczymi pozwoliła mi na podjęcie naukowej penetracji w obszarze życia codziennego nauczycielek będących na przełomie połowy życia. Niniejsza praca składa się z czterech głównych części. Pierwsza ma charakter teoretyczny. Przedstawiam tu najważniejsze teoretyczne założenia filozoficzne, socjologiczne, psychologiczne i pedagogiczne kształtujące mój sposób ujmowania życia codziennego, wyznaczające jednocześnie metodologiczne i empiryczne aspekty badań oraz analiz w obszarze pozazawodowego życia codziennego nauczycielek w okresie przełomu połowy życia. W części drugiej wskazuję metodologiczne założenia badań własnych, odwołując się do polskich tradycji pamiętnikarskich i udowadniając równocześnie zasadność ich osadzenia w paradygmacie badań jakościowych. Kolejna część pracy to empiryczna weryfikacja wyników badań własnych. Pozazawodowe, codzienne życie nauczycielek ujmuję w kategorii sytuacji troski, odpoczywania i religijnych charakterystycznych dla życia codziennego. Zaproponowane ujęcie analizowanych treści pamiętników i dzienników nauczycielek ma swoje uzasadnienie w części teoretycznej. Ostatni rozdział pracy stanowi indywidualne ujęcie życia codziennego każdej z badanych kobiet w okresie przełomu połowy życia w kontekście postrzegania siebie w sferach zarówno osobistej, jak i zawodowej oraz znaczeń, jakie dla życia osobistego i zawodowego badanych mają doświadczenia codzienności pozazawodowej i zawodowej. Na końcu książki zamieściłam bibliografię. Wiedza i mądrość naukowa autorów wymienionych pozycji książkowych przyczyniły się nie tylko do powstania niniejszej pracy. Ich refleksje, badania, naukowe przemyślenia, charyzma inspirujące do poszukiwania, zgłębiania i penetrowania nowych obszarów badawczych ukształtowały mój naukowo-badawczy ogląd życia codziennego w bardzo szerokim zakresie. Dzięki lekturze licznych prac mogłam wyjść poza ramy tendencyjnego myślenia o życiu codziennym oraz wskazać jego wieloaspektowość, wielowątkowość, niepowtarzalność i wartość w budowaniu sensu życia człowieka w kontekście codziennych osobistych doświadczeń. Interdyscyplinarność pedagogiki, możliwość korzystania z dorobku badaczy reprezentujących różne dyscypliny naukowe, otworzyła mi pole do prowadzenia badań nad życiem codziennym oraz pozwoliła udowodnić potrzebę integrowania dorobku innych dziedzin w celu rozwoju pedagogiki, a także kształtowania myślenia transdyscyplinarnego, tak bardzo pożądanego we współczesnej nauce. Mam nadzieję, że lektura książki pozwoli odczuć, że wszystkie dostępne wątki teoretyczne i metodologiczne w interesującym mnie obszarze zostały uwzględnione, dzięki czemu „osaczona codzienność wydała swój ukrywany sens”. Joanna M. Łukasik Kraków, 29 stycznia 2013

Jest to wartościowe dzieło naukowe, które świadczy o dużej dojrzałości teoretycznej i metodologicznej autorki oraz jej umiejętności prowadzenia interesującej narracji. Należy przy tym podkreślić, że idea (i istota) recenzowanej przeze mnie książki dr Joanny Małgorzaty Łukasik z pewnością rozszerza znacząco wiedzę, która tworzy obszar badawczy w dziedzinie pedeutologii. W tym kontekście na podkreślenie zasługuje podjęcie przez autorkę niezwykle interesującej i merytorycznie znaczącej problematyki pozaszkolnego życia codziennego nauczycieli. […] Dokonane przez dr Joannę Małgorzatę Łukasik […] analizy codzienności nauczycielek są tym bardziej ważne i interesujące, że powstały w oparciu o metodę biograficzną. Autorka dokonała analizy sześciu pamiętników aktywnych zawodowo nauczycielek znajdujących się na przełomie połowy życia. Materiał badawczy pozyskała z nadesłanych prac na (ogłoszony z jej inicjatywy) ogólnopolski konkurs: „Miesiąc z życia nauczyciela” na pamiętnik, dziennik i reportaż. Już to samo w sobie nadaje pracy – w perspektywie recenzenta – w pewnym stopniu walor wyjątkowy. [...] Należy więc zdecydowanie pozytywnie ocenić zamysł i ideę całej pracy, tym bardziej że […] nie zawiera pozytywistycznej, beznamiętnej diagnozy, lecz jest przepojona „pasją pedagogiczną”, orientacją na zrozumienie społecznych konstrukcji tożsamości nauczycielek i ich codziennego życia. [...] Autorka bardzo swobodnie porusza się po poszczególnych zagadnieniach, wykazując duży potencjał intelektualny w zakresie konstruowania dyskursu naukowego, a przede wszystkim rozwiązywania problemów badawczych i prowadzenia narracji. Z recenzji dr hab. Agnieszki Gromkowskiej-Melosik, prof. UAM Badania jakościowe z trudem torują sobie drogę na gruncie pedagogiki, przełamując powoli nurt badań ilościowych. W tej sytuacji należy Autorce recenzowanej pracy wyrazić uznanie i podziw za podjęcie badań czysto jakościowych, które wymagają spojrzenia empatycznego, introspekcyjnego, stania „na równi” z badanymi osobami i analizowania rzeczywistości z pozycji badanych osób. Autorka podjęła w pełni udaną próbę refleksyjnego spojrzenia na codzienność nauczycielskiego życia pozazawodowego. Analiza codzienności dokonana na podstawie dostarczonych Autorce pamiętników zawiera wielowymiarowy i złożony obraz różnorodności życia codziennego, nacechowany daleko idącym indywidualizmem, zabarwionym emocjonalnie. Niezwykle refleksyjny tekst czyta się z dużym i rosnącym zainteresowaniem. Dobór autentycznych wypowiedzi badanych w uporządkowane logicznie segmenty stwarza spójną całość, spiętą klamrą literackiej analizy i refleksyjnej myśli Autorki. Z recenzji prof. zw. dr. hab. Mariana Śnieżyńskiego