pedagogika. Człowiek u progu trzeciego tysiąclecia. TOM 4. Zagrożenia i wyzwania

W ostatnich latach coraz częściej podejmuje się dyskusje dotyczące wspólnych cech różnych rodzin, przy jednoczesnym założeniu złożoności i różnorodności pojedynczej rodziny, co konsekwentnie prowadzi do traktowania jej jako systemu. W takim ujęciu rodzina może być zdefiniowana jak złożona struktura składająca się ze wzajemnie od siebie zależnych grup osób, które dzielą historię, przeżywają jakiś stopień emocjonalnej więzi i wprowadzają strategie interakcji potrzebne indywidualnym członkom rodziny i grupie jako całości (Anderson, Sabatelli, 1999; Gehring, Debry, Smith, 2001; Rostowska, 2001; Braun-Gałkowska, 2003; Plopa, 2005). Oznacza to, że jest ona złożona z wielorakich subsystemów mających wspólne cele i zadania, które powinny być wypełniane. Rodzina jako system może być definiowana za pomocą dwóch głównych wymiarów: struktury i zadań. Strukturalna organizacja odnosi się do wyjątkowego zestawu reguł rządzących wzorami interakcji zachodzących w granicach systemu rodzinnego, który przecież nie funkcjonuje w próżni (por. Tyszka, 1997). Zadania czy funkcje rodziny odnoszą się głównie do jej spraw – wspólnych wszystkim członkom i istotnych obowiązków. Przed rodziną jako systemem oraz przed jej członkami stawiane są określone zadania, które są wypełniane w różnym stopniu i z różną efektywnością w danym kontekście życia społecznego. Strukturalne i funkcjonalne właściwości rodzin Z perspektywy systemowej zakłada się, że każda rodzina ma strukturę organizacyjną, która wpływa na wzory interakcji zachodzących w granicach systemu rodzinnego (Minuchin, 1974). Przyjmuje się, że członkowie tego systemu ujawniają powiązania „twarzą w twarz”, budując tym samym odpowiednie więzi między sobą. Dlatego też własności strukturalne odnoszą się do reguł „wiązania się” i wzorów interakcji w granicach rodziny. Próba zrozumienia dynamiki systemu rodzinnego sprowadza się zatem do analizowania reguł i wzorów tych interakcji. Takie poznawcze dążenia opierają się na założeniu, że pomimo wyjątkowego składu i wyjątkowej struktury organizacyjnej członkowie rodziny wiążą się ze sobą i oddziałują wzajemnie na siebie w przewidywalny sposób. Całościowość (zasada stałości) Systemy rodzinne charakteryzuje całościowość, co oznacza, że rodzina jest tworzona przez grupę osób, które razem stanowią kompleksową i jednolitą całość (Buckley, 1967; Whitchurch, Constantine, 1993). Całość jest wyraźnie odmienna od prostej sumy wkładów poszczególnych osób, ponieważ każdy system rodzinny charakteryzują strukturalne reguły wiązania się, co determinuje sposób wzajemnego oddziaływania na siebie członków rodziny. Aby zrozumieć te wzory interakcji, należy wyjść poza analizę osób będących w systemie. Innymi słowy, całościowość sugeruje, że wyjątkowość każdej rodziny może być rozumiana tylko przez zrozumienie reguł interakcji, które budują system. Analizując wyjątkowość każdego systemu, należy zatem rozważać, co łączy osoby w jego granicach, czyli jakie są reguły wiązania się z systemem. Organizacyjna złożoność Termin „organizacyjna złożoność” odnosi się do faktu, że rodziny składają się z różnych mniejszych jednostek albo podsystemów, które razem tworzą większy system rodzinny (Minuchin, 1974). Każdy członek rodziny może być uważany za podsystem. Podobnie podsystemy mogą być organizowane przez czynnik płci: mężczyźni w rodzinie tworzą jeden podsystem, a kobiety drugi, albo też każde pokolenie może być uważane za podsystem w granicach całego systemu. Analizując podsystemy w ujęciu pokoleniowym, można zauważyć, że trzy pierwotne podsystemy wyróżniają się szczególnie: małżonkowie, rodzice i dzieci. Każdy z nich jest określany przez tworzących go członków rodziny, jak również przez podstawowe zadania, które są im przypisane. Subsystem małżeński np. uczy dzieci relacji intymnych i dostarcza wzorców wymiany uczuć między mężczyznami i kobietami. Podsystem rodzicielski powstaje w momencie poczęcia dziecka i służy takim funkcjom, jak: wychowanie, wspomaganie, socjalizacja i kontrola. Zazwyczaj podsystem ten tworzą żony i mężowie, chociaż nierzadko również inne osoby są do niego włączone, np. dziadkowie albo starsze dzieci. Podsystem dzieci jest typowy dla dziecięcej pierwszej grupy rówieśniczej i stwarza możliwości uczenia się wzorów negocjacji, współpracy, konkurencji czy otwartości. Zatem działanie i efektywność całego systemu zależy od działań i efektywności każdego z podsystemów.