Ostateczna wersja listy lektur
Utwór jest powieścią autobiograficzną - wiele zdarzeń i motywów w niej ukazanych przypomina fakty z życia pisarza. Odzwierciedla proces rusyfikacji młodzieży polskiej, "syzyfowe prace" caratu. Ukazuje dojrzewanie młodzieży polskiej w tym trudnym okresie i jej walkę z rusyfikacją, ponadto daje obraz społeczeństwa - mieszczaństwa klerykowskiego i biednych chłopów we wsi Gawronki. Opisując losy dwóch głównych bohaterów - Marcina Borowicza i Andrzeja Radka - przedstawia życie i naukę młodzieży w zaborczej szkole, metody rusyfikacji i walkę z nią, warunki zdobywania wiedzy w prowincjonalnej rosyjskiej szkole, pierwsze przyjaźnie i miłości.