Metodyka procesu resocjalizacji w młodzieżowych ośrodkach wychowawczych

Wstęp

Pedagogika resocjalizacyjna jest nauką interdyscyplinarną zajmującą się specyficzną odmianą rzeczywistości wychowawczej, na którą składają się fakty wychowawcze oraz rozumiany bardzo szeroko proces wychowania resocjalizacyjnego, obejmujący oddziaływania na osoby zagrożone wykolejeniem, niedostosowaniem społecznym, zwłaszcza osoby młode.

Proces resocjalizacji młodzieży niedostosowanej społecznie stanowi ważne zagadnienie pedagogiki resocjalizacyjnej. Problematyka ta nabiera szczególnego znaczenia, wówczas gdy rozpatrywane są aspekty metodyczne. W ujęciu cytowanego autora,

[...] praktyka resocjalizacyjna jawi się jako wielowymiarowa dziedzina wiedzy i umiejętności opiekuńczych, wychowawczych i terapeutycznych stosowanych wobec osób z grupy ryzyka społecznego, nieprzystosowanych społecznie i zagubionych.

Przedmiotem procesu resocjalizacyjnego młodzieży jest nie tylko wąsko rozumiane wychowanie korygujące niedostatki socjalizacyjne młodych osób, ale szersza działalność obejmująca trzy podstawowe funkcje:

– opiekę resocjalizacyjną, która polega na zaspokojeniu potrzeb podopiecznego;

– wychowanie specjalne, obejmujące głównie kształcenie mechanizmów kontroli wewnętrznej, czyli samokontroli, nawet w sytuacjach pokusy;

– terapię, a więc leczenie zaburzeń, dysfunkcji, przywracanie stanów normalnych jedności biopsychicznej podopiecznego.

Zespół powyższych zabiegów, zwanych ogólnie procesem resocjalizacyjnym, powinien się odbywać przez oduczanie zachowań antagonistyczno-destruktywnych, czyli niedostosowawczych, nieletnich i uruchamianie prawidłowych mechanizmów socjalizacyjnych w warunkach kontrolowanych przez wychowawców. Warunki takie muszą być tworzone między innymi w placówkach resocjalizacyjnych.

Z dostępnej literatury na ten temat wiemy, że młodzież niedostosowana społecznie prezentuje pewne charakterystyczne cechy. Najczęściej spotykane z nich to: niskie kompetencje szkolne, negatywny obraz własnej osoby i nieadekwatna samoocena, zaburzona komunikacja interpersonalna z węższym, jak i szerszym otoczeniem społecznym, słaba zdolność do radzenia sobie ze stresem i lękiem, zewnętrzne umiejscowienie poczucia kontroli, oczekiwanie natychmiastowej gratyfikacji, niska sprawność w podejmowaniu decyzji. Zaburzenia te w połączeniu z zaniedbaniem ze strony środowiska rodzinnego prowadzą bardzo często do utrwalonych zachowań dewiacyjnych, uzależnień i czynów karalnych. W strukturze osobowości tej młodzieży wyraźnie spostrzegamy przewagę struktur popędowo-emocjonalnych nad strukturami poznawczymi. Aby eliminować tak skomplikowane zaburzenia, należy na wstępie bardzo wnikliwie dokonać specjalistycznej i kompleksowej diagnozy oraz dobrać odpowiednie metody postępowania resocjalizacyjnego ze szczególnym uwzględnieniem funkcji terapeutycznej mającej wymiar specjalistyczny.

Placówki resocjalizacyjne zajmujące się pracą z młodzieżą niedostosowaną społecznie mają możliwość korzystania z dość szerokiego spektrum oddziaływań resocjalizacyjnych. Najogólniej rzecz biorąc, są to metody obejmujące działania wpływu bezpośredniego na wychowanka, wpływu pośredniego z pomocą grupy wychowawczej albo sytuacyjne, w których wykorzystuje się naturalne lub specjalnie organizowane sytuacje do utrwalania pożądanych zmian zachowania wychowanka. Procedury wychowania resocjalizacyjnego wymagają zastosowania określonych technik: psychotechnik, socjotechnik i kulturotechnik.

Placówki pracujące z młodzieżą niedostosowaną społecznie prowadzą własne mikrosystemy wychowawcze, które dostosowywane są do bieżących potrzeb kierowanych do nich nieletnich. Zgodnie z Ustawą z dnia 26 października 1982 roku o postępowaniu w sprawach nieletnich sądy rodzinne w celu zapobiegania i zwalczania demoralizacji oraz w postępowaniu w sprawach o czyny karalne wobec nieletnich mogą umieścić nieletniego w: placówkach opiekuńczo-wychowawczych czy placówkach wsparcia dziennego, ale także w zakładzie poprawczym czy młodzieżowym ośrodku wychowawczym.

W niniejszej publikacji będziemy się zajmować procesem resocjalizacji realizowanym w młodzieżowych ośrodkach wychowawczych (MOW) typu wychowawczo-resocjalizacyjnego. Niedostosowanie społeczne wychowanków tych ośrodków prowadzi do konieczności stosowania oddziaływań resocjalizacyjnych zgodnie z przesłankami teoretycznymi procesu resocjalizacji. Eliminowanie zachowań antagonistyczno-destruktywnych powinno się odbywać poprzez oddziaływania psychokorekcyjne i psychoterapeutyczne. Takie działania mają za zadanie spowodowanie u jednostek nieprzystosowanych społecznie przemian w sferze motywacji i postaw z destruktywnych na konstruktywne, pożytecznych jednostkowo i społecznie. Wymaga to – oprócz realizacji działań opiekuńczo-wychowawczych – realizacji specjalistycznych zajęć reedukacyjnych w zakresie terapii, psychoedukacji, a także socjoterapii.

Na podstawie swoich badań M. Jędrzejko zauważa, że nieletni sprawcy czynów karalnych stają się coraz bardziej oporni na zabiegi wychowawcze. Odnotowuje się wzrost liczby nieletnich wymagających złożonych oddziaływań resocjalizacyjnych. W coraz młodszym wieku obserwujemy zachowania kompulsywne i autodestrukcyjne. Do „granic biologicznych” zeszły eksperymenty z substancjami psychoaktywnymi, wynosząc odpowiednio – dla eksperymentów z paleniem tytoniu 9–10 lat, dla pierwszych eksperymentów narkotykowych 11–12 lat. Liczba sprawców przestępstw narkotykowych rośnie. Resocjalizacja sprawców tego typu czynów wymaga nierzadko natychmiastowej terapii uzależnień, w tym w wielu przypadkach o typie politoksykomanicznym (uzależnienie od co najmniej dwóch substancji).

Stosowanie terapii i innych oddziaływań specjalistycznych w resocjalizacji dotyczy nie tylko nieletnich uzależnionych od różnorakich substancji psychoaktywnych. Konieczność jej stosowania jest przyczyną obecności wielorakich zaburzeń emocjonalnych i urazów psychicznych nieletnich kierowanych do młodzieżowych ośrodków wychowawczych. Należą do nich między innymi zaburzenia nerwicowe związane ze stresem i pod postacią somatyczną: zaburzenia lękowe w postaci fobii, zaburzenia obsesyjno-kompulsyjne, zespół stresu pourazowego, uporczywe bóle psychogenne (bóle brzucha, bóle głowy), a także zaburzenia zachowania i emocji: zachowania opozycyjno-buntownicze, mieszane zaburzenia zachowania i emocji (zachowania dysforyczne i reakcje depresyjne), zaburzenia emocjonalne (lęk separacyjny, lęk społeczny), zaburzenia funkcjonowania społecznego (mutyzm wybiórczy), tiki, moczenie nocne, zanieczyszczanie się kałem, jąkanie. Z badań T. Kaniowskiej wynika, że liczba wychowanków wymagających leczenia psychiatrycznego z powodu uzależnień i/lub zaburzeń psychicznych, występowania choroby psychicznej wyniosła 530 nieletnich, co stanowi 13,34% wskazań w stosunku do ogólnej liczby wychowanków przebywających w wyżej wspomnianych ośrodkach.

[...]