Leksykon zabytków architektury Małopolski

Autorzy, historycy sztuki, przedstawiają w układzie alfabetycznym zabytki architektury poszczególnych regionów. W 1500 hasłach opisują m.in. budowle sakralne, świeckie budowle publiczne, pałace i dwory, domy mieszkalne i zabudowania gospodarcze, obiekty architektury przemysłowej, mosty, bramy itd. - często zapomniane, bo leżące poza głównymi szlakami turystycznymi. Całość zilustrowana została około 460 planami ukazującymi kolejne etapy powstania poszczególnych założeń oraz 500 archiwalnymi i współczesnymi fotografiami.

Kolejny, piąty już tom z serii Leksykony zabytków architektury prezentuje obszerny wybór ważniejszych obiektów z obecnego województwa małopolskiego. Katalog zwiera 1550 haseł zilustrowanych 355 planami i mapami oraz 306 fotografiami. O ogromie zgromadzonego tu materiału i skali trudności przy doborze reprezentatywnych budowli najlepiej świadczy fakt, że w Rejestrze Zabytków Architektury figuruje 3170 zespołów i obiektów z tego obszaru, w tym aż 1155 z Krakowa. Natomiast na Liście Światowego Dziedzictwa Kulturalnego i Naturalnego UNESCO już od chwili jej utworzenia (1978) znajdują się: zespół urbanistyczny Krakowa z Wawelem i Kazimierzem oraz kopalnia soli w Wieliczce, a także obóz zagłady Auschwitz-Birkenau (1979), zespół pielgrzymkowy Kalwarii Zebrzydowskiej (1999) oraz kościoły drewniane w Binarowej, Dębnie Podhalańskim, Lipnicy Dolnej i Sękowej (2003).

Przyjęte jako kryterium geograficzne granice administracyjne dzisiejszego województwa nie odpowiadają historycznej Małopolsce, która była znacznie rozleglejsza i obejmowała średniowieczne ziemie: krakowską i sandomierską. Obecnie tereny te znajdują się także w granicach województwa śląskiego, świętokrzyskiego i lubelskiego. Krajobraz architektoniczny kształtowany w tych ahistorycznych granicach odpowiada jednak zasięgowi najintensywniejszych wpływów Krakowa jako wybitnego ośrodka kulturalnego i artystycznego. Dominacja Krakowa była tak wielka, że wybór zabytków według walorów artystycznych i historycznych doprowadziłby do zachwiania proporcji haseł w Leksykonie i zdecydowanej przewagi budowli krakowskich. Przyjęto zatem kryteria regionalne, prezentując też dzieła prowincjonalne, o standardach niekiedy sporo niższych niż pominięte obiekty krakowskie.

W opisach obiektów uwzględniono ważniejsze elementy ich wyposażenia rzeźbiarskiego i malarskiego oraz niektóre tradycje historyczne. Przyjęto układ alfabetyczny (z określeniem gminy i powiatu), zaś w obrębie poszczególnych miejscowości układ rzeczowy, oparty na wzorze stosowanym przez Katalog

zabytków sztuki w Polsce, omawiając kolejno:

– historię i rozplanowanie (dla miejscowości o szczególnie bogatej problematyce),

– zespoły sakralne różnych wyznań,

– budowle świeckie użyteczności publicznej,

– zabudowę mieszkalną,

– najważniejsze przykłady architektury przemysłowej,

– najstarsze figury przydrożne.

Posługiwanie się książką ułatwiają: indeks architektów, artystów i rzemieślników, mapy województwa i powiatów (z zaznaczonymi miejscowościami uwzględnionymi w katalogu). Dla Czytelników pragnących poszerzyć prezentowane tu informacje pomocny będzie wybór bibliografii.

Specjalistyczna terminologia objaśniona została w słowniczku „nazwy obcojęzyczne”.