Książka "O Piłsudskim, Dmowskim i zamachu majowym" - Polska w oczach sowieckiej dyplomacji

Korespondencję, raporty i analizy sowieckich przedstawicielstw w Warszawie i Berlinie oraz Ludowego Komisariatu Spraw Zagranicznych od jesieni 1925 do końca 1926 roku przytacza Mariusz Wołos w książce " O Piłsudskim, Dmowskim i zamachu majowym ".

Ogląd dyplomatów sowieckich był skażony poczuciem okrążenia "ojczyzny światowego proletariatu". Postrzegali Polskę jako jedno z ogniw antysowieckiego frontu, bezzasadnie uważając ją za bezwolne narzędzie w rękach Wielkiej Brytanii.

Lęki sowieckie oddaje nie mające nic wspólnego z rzeczywistością przeświadczenie, że Polska gotowa byłaby zrezygnować na rzecz Niemiec z Pomorza (tzw. korytarz), i opanować Litwę. "Tym sposobem Polska mogłaby wszystkie swoje siły wojskowe i szpiegowskie (choćby zredukowane) rzucić przeciw nam" - uważał Feliks Dzierżyński, który choć nie był dyplomatą, odgrywał, jako jeden z czołowych polityków sowieckich, ważną rolę w kształtowaniu polityki Związku Sowieckiego wobec II Rzeczypospolitej.

Związek Sowiecki usiłował oddziaływać na sytuację wewnętrzną Polski poprzez kokietowanie endecji, licząc na jej prorosyjskie, antybrytyjskie i antyniemieckie nastawienie. Dyplomacja sowiecka bała się poprawy wzajemnych stosunków między Warszawą a Berlinem. Doszło nawet do spotkania "połpreda" (posła) Piotra Wojkowa z Romanem Dmowskim. Sondowano, czy endecy zgodziliby się rozluźnić lub zerwać sojusz z Rumunią. Jednak "Taktyka oddziaływania poprzez Dmowskiego, endecję i chadecję na politykę Warszawy w sprawie sojuszu polsko-rumuńskiego zawiodła. W marcu 1926 przedłużono go, podpisując na kolejne pięć lat traktat gwarancyjny" - stwierdza Wołos.

Kuszono polskich przemysłowców wizją szerokich kontaktów handlowych ze Związkiem Sowieckim, długoletnich kontraktów i uzyskania mocnej pozycji na chłonnym rynku.

"W gruncie rzeczy celem nadrzędnym była sowietyzacja Drugiej Rzeczypospolitej tym razem nie przez podbój militarny, ale na drodze ekonomicznej" - pisze Mariusz Wołos, dodając, że wówczas Związek Sowiecki był za słaby gospodarczo, by taki plan doszedł do skutku. Z drugiej strony nie zapominano o próbach destabilizacji Polski poprzez działalność Komunistycznej Partii Polski.

Jednym z wątków książki jest opis kontaktów piłsudczyków z KPP, którzy sondowali możliwość jej zneutralizowania albo nawet wykorzystania polskich komunistów w walce z siłami centroprawicowymi. Kapepowcy podchodzili z dużą rezerwą do rozmów z piłsudczykami, choć byli i tacy, którzy widzieli w nich szansę na podsycanie konfliktów między Piłsudskim a endecją.

Szef dyplomacji sowieckiej - Gieorgij Cziczerin oceniał, że "Piłsudski pozostał naszym wrogiem i zwolennikiem programu dążenia na wschód i system federacyjnego z wciągnięciem doń Ukrainy i Białorusi".

Poseł Wojkow nie wierzył w możliwość zamachu stanu ze strony Piłsudskiego, co stwierdzał także zaledwie na dziewięć dni przez akcją wojsk wiernych Marszałkowi. Donosił do centrali w Moskwie, że możliwe jest porozumienie między Piłsudskim i Witosem. "Wystarczyłoby, aby Wojkow wnikliwe zapoznawał się publikacjami marszałka z lat 1923-1926 a uzyskałby lepszy obraz wydarzeń, które doprowadziły do zamachu majowego" - pisze Wołos. Dodaje, że "Dyplomacja sowiecka postrzegała przyczyny wystąpienie Piłsudskiego wyłącznie w problemach gospodarczych, postrzeganych jako zmaganie się klas społecznych () Sowieccy analitycy prawie wcale wzięli pod uwagę przyczyn politycznych z niestabilnym systemem parlamentarnym oraz bardzo słabą pozycją władzy wykonawczej".

Dyplomaci sowieccy teoretyzowali, że gdyby jednak doszło do zamachu stanu, można by go wykorzystać w celu zrewoltowania robotników i chłopów, co miałoby prowadzić do zdobycia władzy przez komunistów. Jednak poseł Wojkow zauważał, że KPP jest bardzo słaba i rozbita wewnętrznie. Uważał, że podczas zamachu majowego "partia komunistyczna mocno się skompromitowała. Jej pozycja poparcia dla Piłsudskiego jest widoczna w masach jeszcze do tej pory".

Po zamachu majowym - w którym dyplomacja sowiecka bezzasadnie widziała rękę Londynu - wciąż dominowało w Związku Sowieckim przekonanie, że Polska szykuje się do zajęcia sowieckiej Ukrainy i Białorusi i będzie współdziałała z państwami bałtyckimi. Dzierżyński lękając się tego nakazywał wzmożenie akcji OGPU - policji politycznej - przeciw "polskiej agenturze, petlurowcom, bandytom białogwardyjskim, wpływom księży, zbiegom".

Wracano do koncepcji silniejszego związania gospodarczego Polski z ZSRR. "Dałoby to klucz do stopniowego zawładnięcia Polska" - pisał poseł Wojkow, nadal nie widząc bardzo ograniczonych możliwości Związku Sowieckiego w tym względzie. Z drugiej strony Wojkow domagał się przysłania kilkudziesięciu tysięcy dolarów na "specjalną robotę w Polsce" dla Komunistycznej Partii Polski.

* Książka Mariusza Wołosa " O Piłsudskim, Dmowskim i zamachu majowym. Dyplomacja sowiecka wobec Polski w okresie kryzysu politycznego 1925-1926 " opublikowało Wydawnictwo Literackie.*