Jeden z najcenniejszych i najbardziej porażających nazistowskich dokumentów. Jak udało się odzyskać dziennik głównego ideologa III Rzeszy?
Zapiski Alfreda Rosenberga, nazistowskiego zbrodniarza i głównego ideologa III Rzeszy, były jednymi z najbardziej poszukiwanych po wojnie dokumentów. Kolejne dekady starań nie przynosiły rezultatów. Dopiero łut szczęścia sprawił, że dziennik namierzono… i to w zupełnie nieoczekiwanym miejscu.
Samuel Haber w kwietniu 1945 roku zajmował stanowisko oficera wojskowej służby administracyjnej w armii amerykańskiej. Chwilowo stacjonował w Lichtenfels w Bawarii, poszukując i zabezpieczając materiały wywiadowcze. Szczególnie interesowały go dokumenty mogące pomóc w planowanym procesie zbrodniarzy wojennych. Z całą pewnością był więc zaintrygowany, kiedy pewien Niemiec obiecał go zaprowadzić do tajnego nazistowskiego archiwum.
Tym Niemcem był Kurt von Behr, który w czasie wojny rabował dzieła sztuki z prywatnych kolekcji we Francji, Belgii i Holandii. Chciał on wkupić się w łaski Amerykanów i tym samym uchronić się przed konsekwencjami swoich wojennych poczynań. Materiały, które zamierzał przekazać, znajdowały się w podziemiach zamku Banz.
Zamkowe archiwum
Kiedy Amerykanie po wyburzeniu świeżej betonowej ściany zobaczyli wypełnioną dokumentami kryptę, nie wierzyli własnym oczom. Papiery zapełniały wszystkie półki oraz wnęki, a to, co nie zmieściło się na półkach, leżało na podłodze. Ich przewodnikowi odkrycie jednak nie pomogło. Doszedł do wniosku, być może uświadomiony przez amerykańskich żołnierzy, że nie uniknie odpowiedzialności. Zwłoki jego oraz jego żony znaleziono później w jednej z ich prywatnych komnat. Popełnili samobójstwo, pijąc szampana z cyjankiem.
Tymczasem Haber i jego ludzie bardzo szybko zrozumieli, jak wielkie znaczenie mają znalezione akta. Wśród nich znajdowały się także odręcznie spisane relacje. Obejmowały pięćset stron, część w oprawionych zeszytach, a część na luźnych kartkach. Był to, jak się okazało, osobisty dziennik Alfreda Rosenberga.
Autor notatek był jednym z twórców ideologicznych podstaw Holokaustu. To on sformułował między innymi teorię o światowym żydowskim spisku stojącym za rewolucją w Rosji. Jego książka "Mit XX wieku” była uznawana za najważniejszą po "Mein Kampf” wykładnię nazistowskiej ideologii. Jak napisali David Kinney oraz Robert K. Wittman w książce "Dziennik diabła”, "idee Rosenberga uprawomocniły i nadały uzasadnienie wymordowaniu milionów”.
Rosenberg również odpowiadał za grabieże dzieł sztuki, między innymi w Paryżu, Krakowie oraz Kijowie. Po agresji III Rzeszy na ZSRR został mianowany ministrem do spraw okupowanych terytoriów wschodnich. Nadzorował deportacje pracowników przymusowych oraz grabieże przeprowadzane na zdobytych ziemiach. W tym czasie trwała już też na tych terenach eksterminacja Żydów.
Znalezione w tajnym archiwum zapiski zbrodniarza rozpoczynały się w roku 1934, a kończyły się kilka miesięcy przed przybyciem Jankesów do Banz. Zawierały bezcenne informacje.
Po ich zakończeniu procesów, w 1949 roku, materiały z zamku Banz odesłano do Archiwum Narodowego w USA. Tylko że dziennika Rosenberga już wśród nich nie było. Przekazano jedynie część jego rękopisów. Diariusz nie został nawet wykorzystany w trakcie postępowania sądowego przeciwko jego autorowi. Praktycznie zapadł się pod ziemię na ponad pół wieku.
Tajemnica Roberta Kempnera
Jak to możliwe, że tak cenne znalezisko zostało ponownie utracone? Niewątpliwie samo postępowanie przeciwko nazistowskim dygnitarzom sprzyjało rozproszeniu archiwaliów, które były zbierane i opracowywane przez poszczególnych prokuratorów. Zdarzało się, że część z nich trafiała później do prywatnych zbiorów.
Tak też stało się z dziennikiem Rosenberga. Na jego ślad trafiono, gdy niepublikowane dotąd fragmenty wspomnień ideologa zaczeły pojawiać się w prasie. Autorem artykułów, które wykorzystywały zaginione materiały, był Robert Kempner. Ten Niemiec pochodzenia żydowskiego, który w wyniku poczynań nazistów musiał wyemigrować ze swojej ojczyzny do USA, był jednym z oskarżycieli w procesie norymberskim.
Kempner był wyjątkowo dociekliwym prokuratorem. To on odnalazł protokół z Wannsee, w którym spisano wytyczne dotyczące ostatecznego rozwiązania kwestii żydowskiej. Jednak dokumenty, nad którymi pracował, często nie wracały do archiwów. Jak zauważają w książce "Dziennik Diabła” David Kinney i Robert K. Wittman:
Sądził, że lepiej przekazać "cenny pod względem historycznym materiał” zaufanemu współpracownikowi, który rozpowszechnił jego treść, niż pozostawiać coś takiego w rękach rządowych biurokratów, którzy mogli gdzieś to zawieruszyć.
Wszystkie z przejętych, oryginalnych niemieckich dokumentów miały zostać zwrócone ośrodkom dokumentacji wojskowej po procesach, jednak Kempner chciał wykorzystać zgromadzone przez siebie akta do pisania artykułów i książek o epoce nazistowskiej.
Archiwa Kempnera jednak są niekompletne
Zgromadzone przez Kempnera dokumenty dopiero po jego śmierci w 1993 roku zaczęły być archiwizowane. Syn prokuratora, Lucien, postanowił przekazać je do Muzeum Pamięci Holokaustu w USA. Zadanie ich skatalogowania powierzono Henry’emu Mayerowi. Kolekcja, jak podkreślają Wittman i Kinney, zawierała mnóstwo unikalnych materiałów:
"Trzeba wyjaśnić, że zbiór Kempnera stanowił największą kolekcję pisemnych dokumentów przekazanych do tej pory Muzeum Pamięci Holokaustu. Muzeum to weszło w posiadanie osiemdziesięciu pięciu skrzyń z aktami procesów norymberskich, stu siedemnastu oprawionych tomów o treści odnoszącej się do przebiegu tych rozpraw, sześćdziesięciu ośmiu pudeł z osobistymi i zawodowymi zapiskami Kempnera, trzydziestu dziewięciu nagrań na płytach szybkoobrotowych oraz prawie tysiąca książek i periodyków."
Oczekiwano, że w archiwum Kempnera znajdzie się także dziennik Rosenberga. Mayer wiedział o tym od innego historyka z Muzeum Pamięci Holokaustu, Jürgena Matthäusa, który już wcześniej poszukiwał zaginionego dokumentu.
Niestety, okazało się, że materiały przekazane waszyngtońskiej placówce to tak naprawdę tylko część zgromadzonej przez prawnika kolekcji. Spierali się o nią zresztą sami spadkobiercy. Zwłaszcza Margot Lipton i Jane Lester, współpracownice i kochanki Kempnera, które po jego śmierci sprawowały pieczę nad dokumentami, nie chciały wypuścić skarbu z rąk. Ostatecznie, kiedy pracownicy muzeum zjawili się w 1999 roku w domu prokuratora, dziennika już tam nie było.
Na kolejny ślad zapisków nazistowskiego zbrodniarza trzeba było czekać do 2001 roku. Do Mayera zadzwonił wówczas mężczyzna, który przedstawił się jako Walt Martin. Powiedział, że wie, gdzie znajdują się zaginione dokumenty z kolekcji Kempnera. Jego zdaniem znajdował się wśród nich także dziennik Rosenberga. Było jasne, że mężczyzna chce zarobić na sprzedaży odnalezionych dóbr.
Muzeum niezwłocznie poinformowało FBI o całej sprawie. Martina udało się aresztować, ale wśród zarekwirowanych dokumentów znowu zabrakło tego najważniejszego. Podjęto dalsze poszukiwania, ale – mimo że odnaleziono inne fragmenty zbioru Kempnera – nie przynosiły one rezultatu. Wiedziano jednak, że kluczem do rozwiązania zagadki są Lester i Lipton. Choć nie było na to dowodów, śledczy byli przekonani, że to jedna z nich wywiozła i ukryła dziennik.
Czasami trzeba mieć po prostu szczęście
Do przełomu doszło, jak to zwykle bywa, przypadkiem. Pewnego dnia Mayer natknął się na siostrę jednej z zamieszanych w sprawę kobiet, Elisabeth Lester. Przyznała ona, że słyszała, jak jej siostra w rozmowie z reporterem mówi, że przekazała dziennik Rosenberga komuś na przechowanie.
Mężczyzną, któremu powierzono manuskrypt, okazał się Herbert Richardson, profesor teologii i niszowy wydawca. Lester i Lipton najprawdopodobniej chciały, by pomógł im w wydaniu materiałów zgromadzonych przez Kempnera.
Muzeum Pamięci Holokaustu zwróciło się po pomoc w ostatecznym załatwieniu sprawy do Roberta Wittmana. Ten były agent FBI był już wcześniej zaangażowany w poszukiwania, a obecnie prowadził prywatną firmę zajmującą się odzyskiwaniem dzieł sztuki. Z pomocą znajomego prokuratora, Davida Halla, przystąpił do pracy.
Przedsiębiorczy śledczy postanowili jeszcze przed oficjalnym podjęciem działań nieco "zmiękczyć” Richardsona. Chcieli, żeby zdał sobie sprawę z tego, że jest obserwowany, i poczuł oddech agentów na swoim karku. Dopiero po tym przygotowaniu przekazali wydawcy podpisany przez władze federalne nakaz wydania wszystkich dokumentów autorstwa Rosenberga. Poradzili mu też, żeby znalazł sobie prawnika…
Plan zadziałał. Po upływie miesiąca adwokat podejrzanego zadzwonił do Halla, szukając korzystnej dla swojego klienta ugody. Ostatecznie Richardson pozwolił obejrzeć swoje zbiory pracownikom prokuratury oraz Muzeum Pamięci Holocaustu. Wkrótce znalazły się one w biurze prokuratora w Wilmington. 5 kwietnia 2013 roku Mayer i Matthäus nareszcie je zobaczyli. Kiedy tylko dokumenty zostały przyniesione i wypakowane ze skrzynek w sali konferencyjnej, wiedzieli, że tym razem trafili w dziesiątkę. Dziennik Rosenberga został odnaleziony.
Michał Korzec - Absolwent wydziału socjologiczno - historycznego UR. Pasjonat II wojny światowej oraz historii powszechnej XX wieku.
Materiały prasowe