"Jakuck" - podróż śladami Sieroszewskiego

* Michał Książek w niedawno opublikowanej książce " Jakuck " opisuje podróż śladami Wacława Sieroszewskiego, polskiego zesłańca, który napisał najobszerniejszą po dziś dzień pracę etnograficzną o Jakutach. Książek odnalazł m.in. ślady domu, w którym Sieroszewski mieszkał.*

Jakucję, kraj o powierzchni dziewięć razy większej od Polski, zamieszkuje niespełna milion osób. Zima zaczyna się tu we wrześniu i trwa do maja, temperatura tygodniami balansuje w okolicy minus 50 stopni. W historii tego niegościnnego kraju w szczególny sposób zapisali się Polacy, którzy już od początku XVII wieku zsyłani byli na Syberię.

Polscy zesłańcy odkrywali, opisywali i cywilizowali ten kraj. Pierwszym człowiekiem, który posadził ziemniaki w Jakucji, był uczestnik powstania styczniowego, Aleksander Lipiński. "Słownik języka jakuckiego" Edwarda Piekarskiego jest niepowtarzalny, nie tylko dlatego że żaden inny z rdzennych narodów syberyjskich takiego nie ma, ale też dlatego, że wyjaśniając znaczenie poszczególnych słów Piekarski mimochodem opisywał codzienne życie Jakutów. Nie tylko podawał rosyjskie ekwiwalenty jakuckich słów - sporządzał wręcz małe szkice etnograficzne i folklorystyczne.

Szczególną rolę w historii Jakucji odegrał Wacław Sieroszewski, autor wybitnego dzieła etnograficznego "Dwanaście lat w kraju Jakutów". "Jego pracę czyta się jak współczesne reportaże podróżnicze. Sieroszewski opisał Jakucję, poczynając od geografii, poprzez gospodarkę i architekturę, kończąc na jej mieszkańcach, ich pochodzeniu, codziennym życiu i zwyczajach. Czytelnik znajdzie tam informacje o wyglądzie jakuckiego noża i o zwyczajach weselnych, o sposobach na bezpłodność i o kulcie niedźwiedzia, o mydle i o powidle, prawie dosłownie. Dzięki tej książce i dzięki słownikowi autorstwa innego Polaka - Edwarda Piekarskiego - Jakuci zostali najlepiej opisanym narodem Syberii" - przypomina Książek.

Wacław Sieroszewski urodził się 24 sierpnia 1858 r. w Wólce Kozłowskiej. Edukację zakończył bardzo szybko - w piątej klasie gimnazjum wydalono go z wilczym biletem ze szkoły za odmowę mówienia po rosyjsku. Całą swoją wiedzę Sieroszewski zawdzięczał wyłącznie sobie, był samoukiem. Po wydaleniu ze szkół praktykował jako terminator ślusarski, uczył się w kolejowej szkole technicznej; związany był z ruchem socjalistycznym, zakładał kółka wśród robotników. Został aresztowany w 1878 r. i osadzony w X Pawilonie Cytadeli Warszawskiej, za udział w buncie więźniów w 1879 r. zesłano go na Syberię.

W Wierchojańsku, gdzie Sieroszewski znalazł się w 1880 roku, imał się różnych zarobkowych zajęć: był ślusarzem, kowalem, jubilerem, rolnikiem, drwalem. Związał się z młodą Jakutką nazywaną Annuszką, która zmarła na gruźlicę zostawiając mu córkę - Marię. Na początku lat 80. Sieroszewski zaczął pisać opowiadania gęsim piórem i własnej roboty atramentem. Pisał najczęściej na korze brzozowej. Utwory te przewiózł, zaszyte w kożuchu, jeden z zesłańców wracających po odbytym wyroku do Warszawy. Ukazały się w "Głosie" pod pseudonimem Wacław Sirko.

Po kilkunastu latach Sieroszewski zdobył status mieszkańca Irkucka, co pozwoliło zająć się na serio pisaniem. W 1896 roku wydał w Petersburgu, po rosyjsku, fundamentalną pracę etnograficzną o Jakutach pt. "Dwanaście lat w kraju Jakutów", najobszerniejszą po dzień dzisiejszy pracę o tym ludzie, zawierającą jedne z pierwszych relacji o działalności tamtejszych szamanów. Dzięki poparciu rosyjskiego Towarzystwa Geograficznego, w 1898 r. Sieroszewskiemu pozwolono na powrót do kraju. W Polsce powitano go jako utalentowanego pisarza, ale szybko znowu trafił do Cytadeli za udział w nielegalnej manifestacji pod odsłanianym pomnikiem Mickiewicza. Został wykupiony, ale ponieważ groziło mu odesłanie do Irkucka, postanowił zniknąć na jakiś czas z oczu rosyjskim władzom. Udał się na Daleki Wschód z ekspedycją naukową, w której uczestniczył także Bronisław Piłsudski. Razem badali lud Ajnów.

Sieroszewski wrócił do Europy w 1905 roku i zamieszkał z rodziną w Paryżu. W wieku 56 lat wstąpił do Pierwszej Brygady Legionów. W dwudziestoleciu międzywojennym opublikował kilka powieści opisujących życie na Dalekim Wschodzie jak "Miłość samuraja", "Beniowski", "Ocean", "Ucieczka". Był prezesem utworzonej w 1933 roku Polskiej Akademii Literatury, działał w PEN-clubie. Zmarł tuż przed zakończeniem II wojny światowej - 20 kwietnia 1945 roku.

Książek, od dziecka zafascynowany postacią Sieroszewskiego, szukał w Jakucji śladów po pobycie pisarza. Kierując się wskazówkami zawartymi w pismach swojego bohatera, odnalazł m.in. miejsce po domu Sieroszewskiego w ułusie Nam, gdzie pisarz mieszkał w latach 1886-1892. Po stu latach niewiele zostało z gospodarstwa, które Sieroszewski stworzył, wielkiego ogrodu, gdzie uprawiał nie tylko warzywa, ale nawet melony. Przeprowadzone w miejscu po domu wykopaliska pozwoliły odkryć m.in. nóż, kilka gwoździ, drumlę, spławiki, skorupy glinianych naczyń. O tym, że gospodarstwo prowadzone było przez zesłańca świadczy m.in. brak kości zwierząt, które w jakuckich domach leżały zazwyczaj na klepisku.

* " Jakuck " Michała Książka ukazał się nakładem wydawnictwa Czarne.*