Inny sposób myślenia o edukacji. Metaforyczne narracje

Fragment Str. 59-61 Metafora – bycie widzianego i niewidzianego Myślenie metaforyczne i wykorzystywanie metafory jako środka twórczej aktywności człowieka jest uznane przez wielu badaczy za jeden z najważniejszych procesów twórczych (zob. J. Bruner, 1971; D. Dobrzyńska, 1988; W. Limont, 1996; J. Byszewski, 1996; W. Karolak, 1995; R. Łukaszewicz, 1994; W. Dobrołowicz, 1995; E. Nęcka, 1992). Istnieje ogromny zakres badań nad metaforą, a podjęta tu nieśmiała próba zmierzenia się z tym ogromnym dorobkiem jest tylko rysem wystarczającym, jak sądzimy, w ramach podjętego problemu. Wiele ze wspomnianych badań dotyczy tradycyjnej roli metafory, która sprowadza się do odbioru tekstów kultury (literackich i dzieł sztuki), inne zaś odnoszą się do funkcji w procesach metapoznawczych. Jej związek z procesami myślenia, z funkcjonowaniem poznawczym człowieka szeroko uzasadniali w swych badaniach G. Lakoff i M. Johnson (1988). Połączenie rozumu i wyobraźni, jak twierdzą wymienieni autorzy, ujawniające się w myśleniu metaforycznym, znacznie rozszerza granice ludzkiego rozumienia i poznania. Sam termin „metafora” od greckiego metaphora oznacza „przeniesienie”. Został on wprowadzony przez retorów greckich i pojawił się w Retoryce i Poetyce Arystotelesa. W starożytnym Rzymie używano go wymiennie z łacińskim zwrotem translatio, a w języku polskim używa się także określenia „przenośnia” (W. Limont, 1996). Klasyczna definicja pojęcia metafory związana jest z tekstami Arystotelesa, który uważał, że „metafora jest przeniesieniem nazwy jednej rzeczy na inną: z rodzaju na gatunek, z gatunku na rodzaj, z jednego gatunku na inny, lub też przeniesienie nazwy z jakiejś rzeczy na inną na zasadzie analogii” (Arystoteles, za: W. Limont, 1996, s. 49). Metafora opiera się na podobieństwie cech wspólnych i różnych, przy czym podobieństwo jest tym większe, im więcej jest cech wspólnych. Jednak nie oznacza ono identyczności cech, ale związane jest z podobieństwem relacji o charakterze asymetrycznym. W wyrażeniu metaforycznym chodzi więc o to, aby „ujrzeć rzecz jakąś w niecodziennym przebraniu”, a więc wyobrazić ją sobie, pojąć jej znaczenie ukryte pod maską (M. Muszyńska, 1999, s. 17). Wszystkie współczesne teorie uwypuklają dwoistość metafory, a ową dualność oddają takie terminy, jak: tenor i wehikuł (temat i nośnik), forma wewnętrzna i zewnętrzna, ognisko i rama, thema i phora, komparat i komparans (tamże). M. Black w swej teorii substytucyjnej wyraża pogląd, że zdania metaforyczne są równoważne ze zdaniami porównawczymi stwierdzającymi podobieństwo między obiektami. Podobieństwo to zaś, gdyby przywołać z kolei koncepcję S. Ullmanna, może być: 1) bezpośrednie trojakiego rodzaju – substancjalne, synestetyczne i afektywne, 2) analogowe, czyli dotyczące podobieństwa relacji (tamże). Metafora będąca sposobem komunikowania się nie wprost może doprowadzić do interpretacji nonsensownych. Próbę odróżnienia metafor od wypowiedzi nonsensownych w postaci typologii metafor w zależności od tzw. stopnia odchylenia od normy syntagmatycznej poczynił J. Cohen. Metaforom genetycznym przyznał stopień 0 odchylenia od normy, konwencjonalnym – 1, oryginalnym, opartym na dużym w skali stopniu podobieństwa – 2, oryginalnym, zestawiającym idee odległe – 3 (za: T. Dobrzyńska, 1984). Taka hierarchizacja może stanowić skalę oryginalności tworzonych metafor. Wielu badaczy uważa, że metafora stanowi częściej związek relacyjny niż atrybucyjny (W. Limont, 1996). Problem podobieństwa został więc na nowo sformułowany w teorii semantycznej określanej jako interakcyjna koncepcja metafory. Max Black sformułował teorię interakcyjną, wcześniej także teorię substytucyjną. Uznał, iż ta ostatnia jest niewystarczająca do opisu zjawisk metaforycznych. W teorii interakcyjnej przyjmuje się, że w jednym słowie lub zdaniu występują dwie myśli o różnych rzeczach, działające razem i powodujące, że sens tego wyrażenia związany jest ze wzajemnym aktywnym oddziaływaniem. Nośnikiem znaczenia metaforycznego nie jest słowo, lecz zdanie jako całość. Proces interakcji nie polega wyłącznie na zastąpieniu jednego słowa przez inne czy też jednej nazwy inną nazwą, ale na wzajemnym oddziaływaniu między podmiotem logicznym a orzeczeniem. Teorie interakcyjne uwzględniają istotny dla zrozumienia metafory wpływ kontekstu, który wynika bądź z tekstu pisarza, bądź jest tworzony przez odbiorcę. Każdy akt komunikowania się jest określony kontekstem i w tym kontekście odczytywany (M. Muszyńska, 1999).