historia. Skauting i Harcerstwo. Wybór pism charakteryzujących ruch młodzieży i system wychowawczy

Co to jest skauting? Pełną odpowiedź na to pytanie wyrobi sobie czytelnik dopiero po zapoznaniu się z tekstami zestawionymi w całej tej pracy. Wydaje się jednak celowe już we wstępie podanie kilku najbardziej podstawowych o istocie skautingu wiadomości. Skauting jest pojęciem wielorakim. W zależności od punktu widzenia może być traktowany bądź jako ruch młodzieży, bądź jako metoda wychowawcza, bądź jako system wychowawczy ujęty w określone formy organizacyjne. 1.  Skauting jest to ruch młodzieży. Chociaż zainicjowany przez człowieka dojrzałego i oparty o współpracę licznego zespołu ludzi dojrzałych, jest skauting nie tylko organizacją dla młodzieży, jest on nade wszystko ruchem samej młodzieży, szczęśliwie zapoczątkowanym i otoczonym braterską raczej niż ojcowską opieką ludzi dojrzałych. Młodzież nie tylko uczestniczy w organizacji skautowej — młodzież przeżywa skauting. Skauting zaspakaja potrzeby i zainteresowania psychofizyczne młodzieży. Co więcej — wprowadza w duszę młodzieży specyficzny ideał wychowawczy. Jest to mianowicie ideał Skauta. Określa go Prawo skautowe, Przyrzeczenie składane przez skautów oraz swoisty skautowy „styl życia”. Ideał skauta ma dla bardzo wielu chłopców i dziewcząt tyle w sobie pociągającej siły i uroku, jak w średniowieczu ideał rycerza lub w czasach odrodzenia ideał dworzanina. I jeśli się szuka istotnego źródła kształcących wpływów skautingu na młodzież, to na dalszy plan schodzą nieczęste godziny zbiórek i wycieczek, nie zawsze umiejętnie organizowane — natomiast na czoło wysuwa się właśnie wpływ skautowego ideału wychowawczego. Metoda skautowa — jest tylko świetnie pomyślanym narzędziem, przy pomocy którego młodzież ma możność czynnego — w ćwiczeniach i grach — zaprawiania się w osiąganiu cech ideału skauta. To, że skauting posiada własny i dla młodzieży wysoce atrakcyjny ideał wychowawczy — jest jego największą siłą, dającą mu specjalne szanse w porównaniu z wieloma innymi organizacjami młodzieży i dla młodzieży. Celem ruchu skautowego jest — w oczach młodzieży — uskautowienie świata, tj. zbliżenie się samemu do ideału skauta i upowszechnienie tego ideału w otoczeniu. 2.  Skauting — jest to specyficzna metoda wychowawcza. Tak można rzecz określić, jeśli się spogląda na skauting z zewnątrz, oczyma obserwującego zjawisko wychowawcy, a nie przeżywającej go młodzieży. Istotę tej metody różnie można ujmować i charakteryzować. Kilka głównych prób znajdzie czytelnik w podanych na dalszych stronach tekstach. Na tym miejscu pragniemy wymienić tylko najbardziej podstawowe elementy metody skautowej. A więc: Wychowanie przez grę jest tą właściwością skautingu, która najsilniej jest podkreślana. „Skauting jest to gra” — stwierdza Baden-Powell. Ideał wychowawczy nie jest skautom podawany w pogadankach, lecz jest „zdobywany” w grach skautowych, w ćwiczeniach. W tych właśnie grach i ćwiczeniach skauci nie tylko osiągają swe stopnie i sprawności, lecz ćwiczą się w rzetelności i karności, w uczynności, w pogodnym znoszeniu przeciwieństw itd. Przez ćwiczenia i gry manifestują swą miłość do Boga, swój patriotyzm i swą postawę obywatelską. Przy czym — rzecz warta podkreślenia — grą jest w skautingu nie tylko takie czy inne ćwiczenie, lecz grą jest także skauting jako całość! Grą, w której regułami są punkty skautowego prawa. System zastępowy — oto inny element metody skautowej. Pomysł zastępu jako niewielkiej samorządnej grupy rówieśniczej z wybijającym się w tej grupce kolegą na czele — jest jednym z najszczęśliwszych pomysłów, któremu w pierwszym rzędzie skauting zawdzięcza swe powodzenie. Naturalny popęd młodzieży do tworzenia „band” — został podchwycony i zalegalizowany. Podsunięto także tym „bandom”, ujętym w formę zastępów — ponętne dla młodzieży zajęcia. Samowychowanie — jest następnym elementem metody skautowej. Twórca skautingu wielokrotnie z naciskiem twierdził, że instruktorzy skautowi nie mają być ani oficerami, ani nauczycielami, ani nawet wychowawcami, lecz tylko starszymi braćmi! Ci starsi bracia nie powinni kierować młodzieżą, lecz jedynie ułatwiać i dopomagać młodzieży w stawaniu się skautami, przez zorganizowanie odpowiedniego środowiska, w którym jest maksimum szans na powstanie atmosfery zachęcającej do doskonalenia się w skautostwie (izba harcerska, wycieczka, obóz, nastrój życzliwości i sprężystej aktywności etc.). Najlepsza forma oddziaływania instruktora na młodzież — to własny przykład, co jest możliwe tylko wtedy, jeśli instruktor tak samo jak skaut pragnie własnym życiem realizować prawo skautowe. Współżycie z przyrodą — oto element ostatni naszej charakterystyki podstawowych właściwości metody skautowej. Zarówno twórca skautingu, jak i wielu najwybitniejszych kontynuatorów jego dzieła stoi na stanowisku, że tylko w polu i w lesie możliwe jest pełne praktykowanie skautingu. Miasta — i izba skautowa w mieście — to jedynie miejsce, w którym skauci przygotowują się do obozów, wędrówek i wycieczek lub też podsumowują wycieczkowe i obozowe osiągnięcia. Ważne jest postawienie chłopca lub dziewczyny w warunkach życia pierwotnego, gdzie samemu sobie należy wyszukać drogę, sporządzać jedzenie i schronienie, gdzie trzeba odwołać się na nowo do więdnącej w miastach, a tak ważnej dla normalnego życia ludzkiego elementarnej orientacji w świecie przyrody i elementarnej zaradności. Miasto grozi wypaczeniem zarówno ludzkiego organizmu, jak i ludzkiej duszy, jak najczęstszym kontaktowaniem z polem, lasem i wodą trzeba się od tego niebezpieczeństwa chronić. Tyle o skautingu jako o metodzie wychowawczej, choć wszystkie jej składniki — rzecz naturalna — nie zostały w tym szkicu wyczerpane. 3. Skauting jest systemem wychowawczym — oto trzeci punkt widzenia na to zjawisko, które powołał do życia Baden-Powell. Jest to system bardzo rozbudowany i ujęty w specyficzne formy organizacyjne. Obejmuje on dwie odrębne grupy młodzieży: chłopców i dziewczęta. Aczkolwiek elementy organizacyjne obu tych grup oraz podstawowe składniki metody, a także ideał wychowawczy są w obu grupach jednakowe, tym niemniej zachodzi między obydwoma grupami duża rozbieżność w doborze treści gier i ćwiczeń oraz w akcentowaniu tendencji wychowawczych. Obie grupy działają i rozwijają się w odrębnych organizacjach, mają odrębną literaturę, odrębne nastawienia w podejściu do uprawianych ćwiczeń. Skauci działają raczej w promieniach popędu do walki, skautki — raczej w promieniach popędu macierzyńskiego). Każda z tych dwóch grup skautingu dzieli się na trzy gałęzie: Dzieci od 8 do 11 lat tworzą gałąź wilczęcą (chłopcy) lub krasnoludków (dziewczęta) ruchu skautowego. W Polsce są to zuchy. Wszystkie elementy metody skautowej są dopasowane do stadium rozwojowego tego wieku (gra ma tu charakter nade wszystko zabawy typu iluzyjnego, zastęp przybiera formę luźnej i mało autonomicznej szóstki etc.). Młodzież 12—16 lat to właściwi skauci i skautki. Młodzież powyżej 17 lat — to wędrowcy (rovers lub rangers). Myślą przewodnią tej gałęzi skautingu jest zachęcanie do wędrówek pieszych, rowerowych, kajakowych, morskich etc., których celem jest danie sposobności do „odnalezienia samego siebie”, swego miejsca w życiu i we wszechświecie, swojej „drogi do szczęścia”. Prócz wędrownictwa podstawową zasadą rowersów jest służba (wszelkiego rodzaju akcje społeczne, ratownicze itd.), a formą zajęć w mieście — swoiste życie klubowe. Metoda skautowa w swych poszczególnych elementach praktykowana jest w tej gałęzi nadal, przybiera jednak formy właściwe psychice tego wieku. Wszystkie trzy gałęzie obu grup ruchu skautowego mają odrębne programy zajęć, ujęte w ramy stopni skautowych i sprawności. Zdobywanie przez młodzież oznak tych sprawności i stopni jest zewnętrznym wyrazem przesuwania się jednostki po poszczególnych szczeblach systemu.

Od wydawcy Seria wydawnicza „Przywrócić Pamięć” ma przybliżyć współczesnemu społeczeństwu publikacje założycieli ruchu skautowego, twórców rozwoju idei i metodyki harcerskiej z lat 1911–1939. To książki zakazane po 1945 roku, wycofywane z bibliotek i niszczone przez komunistyczne władze PRL. Nazwiska autorów, ich twórczość, były wymazywane przez cenzurę i niedostępne dla kolejnych pokoleń młodzieży, instruktorów harcerskich, wychowawców, pracowników naukowych. Władze harcerskie w socjalistycznym państwie dokładały wszelkich starań, by odciąć harcerstwo od historii i wpływów idei skautowej oraz by z inspiracji partii, nadać mu formę pionierskiej organizacji. Ideologia urzędowa w historii harcerstwa wpierw gorączkowo poszukiwała „postępowych tradycji”, a następnie z jeszcze większym zaangażowaniem legitymizowała każdy taki skrawek narodowej historii. Ten przekaz historyczny lepszego, nowego, socjalistycznego harcerstwa wzmacniały ówczesne publikacje. Solidarnościowy zryw społeczny lat osiemdziesiątych minionego stulecia, porozumienia Okrągłego Stołu, odzyskanie wolności po 1989 roku umożliwiły odrodzenie ruchu harcerskiego, sięgnięcie do jego źródeł, historii i tradycji. Coraz więcej jest prac poświęconych harcerstwu. Nadal jednak brakuje wznowień źródłowych publikacji, które w latach 1911–1939 miały wpływ na rozwój idei harcerskiej i organizacji, kształtowanie postaw harcerskich i kształcenie kadry instruktorskiej oraz społeczny wizerunek ZHP. Warto je przypomnieć, ponieważ wszystko, cokolwiek myślimy i czynimy, ma swoje bezpośrednie lub pośrednie, pozytywne lub negatywne, uświadamiane lub nie, źródła w tym, co myśleli i czynili nasi poprzednicy. Wojciech Śliwerski