Wielkie podziemie
Pierwsze znane nam relacje z Krainy Zmarłych spisane zostały niemal cztery tysiące lat temu na wypalanych glinianych tabliczkach w dolinie Tygrysu i Eufratu, na północ od Zatoki Perskiej w Iraku. Najstarszą nazwą tego regionu jest Sumer, ale do XX wieku niewiele o nim wiedzieliśmy. Współcześni badacze zajmujący się Sumerem odczytali jego nieindoeuropejski język, ich przekłady odkryły dla nas nowe dziedzictwo starożytnej poezji i mitu.
Kiedy Sumerowie zostali podbici przez semicki lud Akadów, region zmienił nazwę na Babilonię, od głównego miasta, Babilonu. Sumerów, Akadów, Babilończyków i sąsiadujących z nimi Asyryjczyków często określa się zbiorczym terminem "ludy Mezopotamii"; miały one wiele wspólnych wierzeń i mitów, choć ich bogowie nosili czasem inne imiona, podobnie jak w późniejszych czasach bóstwa Grecji i Rzymu.
Te bardzo wczesne, zadziwiająco wyrafinowane opowieści o bogach i herosach wywarły olbrzymi wpływ na późniejsze wierzenia, mity, literaturę i eschatologię. W książce The Other World mediewista Howard Rollin Patch podaje listę elementów, które pojawiają się niemal we wszystkich znanych, wschodnich i zachodnich, relacjach ze świata pozagrobowego lub podziemnego (niekoniecznie znajdującego się jednak pod ziemią). Są to między innymi: bariera górska, rzeka, łódź i przewoźnik, most, bramy i strażnicy, jakieś ważne drzewo.
Z wyjątkiem mostu (Most Czinwat prowadzący do Krainy Zmarłych pojawia się później w literaturze perskiej tego regionu), wszystkie te elementy znajdziemy już w mitologii Mezopotamii.
Akcja czterech zachowanych opowieści z Mezopotamii rozgrywa się częściowo w Krainie Zmarłych. Najbardziej znaną jest historia Gilgamesza, opowieść epicka o bohaterskim królu, utrwalona w językach sumeryjskim, akadyjskim, hetyckim i asyryjskim. Warto jednak poznać również i pozostałe opowieści.
Osobie obytej z mitologią klasyczną czy północną kosmografia sprzed czterech tysięcy lat wydawać się może znajoma. Bogowie, cały ich panteon pod przewodnictwem Boga Niebios, zamieszkują Świat Nadziemny. Najciekawsze i najbarwniejsze opowieści sumeryjskie dotyczą Inanny, królowej nieba i ziemi, którą Akadowie nazywali Isztar, Asyryjczycy - Asztarte, Palestyńczycy - Asztoret. Królowa Ereszkigal (po asyryjsku Allatu), siostra Inanny, sprawuje władzę nad zmarłymi w Królestwie Podziemi, w Krainie Bez Powrotu. Śmiertelnicy mieszkają na ziemi, lecz sąsiadują z nią połacie królestwa podziemnego. Za górami Masz u rozciąga się Ziemski Raj, a w nim Dilmun, Wyspa Błogosławionych, gdzie życiem wiecznym cieszy się jeden wybrany śmiertelnik i jego żona.
Na myśl przychodzą Eden, ogrody Hesperyd, Atlantyda, Awalon, "Ląd pod Falami", królestwo Jana Popa, wszystkie położone tu na tej ziemi - ale gdzie? Przełamanie bram piekieł to jedna z opowieści o rzeczywiście podstawowym znaczeniu, pojawiająca się w różnych wersjach na przestrzeni dziejów.
W opowieściach tych śmiertelnik z własnej woli schodzi do piekieł, aby stawić czoło niebezpieczeństwom świata podziemi; jego wyprawa może być wyjątkowo poważna (Orfeusz poszukujący żony), bądź poważnie niefortunna (Tezeusz i Pejritoos próbujący porwać Persefonę). Fachowcy mówią tu o "motywie zstąpienia". Najstarsza opowieść, w której pojawia się ten motyw, dotyczy sumeryjskiej bogini Inanny z nie znanych nam bliżej powodów Inanna postanawia odwiedzić swoją siostrę Ereszkigal. "Z Niebios zstąpiła do Podziemi". O swoich zamiarach rozważna Inanna powiadomiła swojego wezyra, Ninszubura.
Powiedziała mu też, co powinien zrobić, gdyby z wyprawy nie wróciła. Inannę, ubraną w najwspanialsze szaty i klejnoty, zatrzymuje usłużny strażnik strzegący pierwszej, prowadzącej do Podziemi bramy z lapis lazuli. Inanna musi zdjąć i oddać koronę.
Przy każdej z sześciu kolejnych bram bogini zdejmuje jakąś część swojego stroju, aż naga i zła staje przed Ereszkigal, na którą chce się rzucić. Siostra jednak powstrzymuje ją, zsyłając na nią "sześćdziesiąt klątw" (w wersji akadyjskiej) lub wieszając ją na palu (w tekście sumeryjskim). Mijają trzy dni i trzy noce; w wersji akadyjskiej mija pora roku, podczas której "byk nie skacze na krowę, osioł nie parzy się z oślicą [...] mąż sam spoczywa w komnacie, na boku kładzie się niewiasta".
W wersji akadyjskiej jest to mit wegetacji; wersja sumeryjska może zainteresować czytelników szukających podobieństw z historią Chrystusa, z opowieścią o Attisie wiszącym na drzewie lub o Odynie.
Zaniepokojony przedłużającą się nieobecnością Inanny, wierny wezyr błaga bogów, aby ruszyli na ratunek jego pani. Ereszkigal niechętnie pozwala Inannie wrócić do górnego świata, pod waruakiem jednak, że zdoła się czymś wykupić (temat ten powróci w wielu wariantach, ważną rolę spełni też w chrześcijaństwie). Wysyła eskortę karłów, które mają dopilnować dotrzymania obietnicy. Okupem wysłanym przez Inannę jest D u muz i (akadyjski Tammuz), pasterz, małżonek Inanny, który wzbudził gniew bogini, gdyż doskonale bawił się podczas jej nieobecności. Ostatecznie osiągnięty zostaje kompromis: D u muz i musi przebywać pod ziemią przez sześć miesięcy w roku, jeśli jego siostra zajmie jego miejsce na następnych sześć miesięcy (temat naprzemiennej zmiany pojawi się w greckiej opowieści o braciach Kastorze i Polluksie ).
Opowieść ta należy do grupy mitów o umierającym bogu wegetacji, znane są jej liczne wersje: Tam m u z i Isztar (Akadowie ), Telepinus i Kamrusepaas (Hetyci), Baal i Anath (Ugaryci). Do późniejszych należą głośne mity o Ozyrysie i Izydzie (Egipt), Attisie (lub Endymionie) i Kybele (Bliski Wschód), Persefonie i Demeter (Grecja), Prozerpinie i Ceres (Rzym), Adonisie i Afrodycie, czyli Wenus (Grecja i Rzym). Również w nowotestamentowych Ewangeliach, kiedy grupa kobiet przybywa do grobu w wiosenny poranek zmartwychwstania, słychać echo tych dawnych opowieści o śmierci i odrodzeniu, zimie i wiośnie.
W historii o Inannie i Dumuzim zastanawiać może jedno: o ile typowa bogini z mitów wegetacyjnych ratuje lub opłakuje swego rzekomo zmarłego małżonka (lub córkę), Inanna sama wysyła Dumuziego do Krainy Zmarłych, choć w innych sumeryjskich poematach (które zdumiewać mogą swoim erotyzmem) pała do niego wielką namiętnością. Być może arcykapłanka uosabiająca Inannę wysyłała co roku do Krainy Zmarłych sobowtóra Dumuziego, po czym witała jego przystojnego następcę. A może splotły się tu dwie różne opowieści, jedna o Inannie, która składa z siebie ofiarę, zstępując z własnej woli do Podziemi ( a może była to sztuczka, Inanna była sprytną boginią) i druga opowieść o Dumuzim jako ofierze zastępczej.
"Jak Ereszkigal znalazła męża" to zupełnie inna historia. Choć interpretowanie mitów z odległej przeszłości i dalekich kultur jest ryzykownym przedsięwzięciem, trudno wyobrazić sobie, by historię Nergala i Ereszkigal traktowano kiedykolwiek z całkowitą powagą, z wyjątkiem chyba ambitnych doktorantów. Opowieść ma wymiar klasyczny: jest to prawdopodobnie najstarsza komedia o zaświatach; pierwotna wersja rubasznych historii o femme fatale i nieszczęsnym mężczyźnie.
Zaczyna się od sceny bankietu. Ponieważ królowa zmarłych nie może wyjechać z podziemnego królestwa na przyjęcie w Świecie Nadziemnym, wysyła swojego wezyra, który ma odebrać zakryty talerz smakołyków. Nergal, jeden z pomniejszych bożków, obraża wezyra, a Ereszkigal domaga się osobistych przeprosin. Nergal musi złożyć jej wizytę. Inni bogowie radzą mu, co. m a czynić, aby przeżyć szczęśliwie podróż do zaświatów; nie może przyjmować chleba, mięsa, piwa ani wody do obmycia się - niczego, co otrzyma w zaświatach.
Wędruje więc przez siedem bram do podziemnej krainy. Ereszkigal, doskonała gospodyni, podaje mu chleb, mięso, piwo i wodę, lecz Nergal nie przyjmuje od niej niczego. Ale kiedy Ereszkigal proponuje mu swoje boskie ciało, jego postanowienie słabnie. Spędzają razem w łożnicy szaleńczy tydzień. Potem Nergal, już nasycony, próbuje uciec. Obiecuje, że jeśli Ereszkigal pozwoli mu pojechać do Świata Nadziemnego, aby mógł powiadomić bogów o zaręczynach, natychmiast powróci. Jak wiedzą o tym wszyscy mężczyźni i niemal wszystkie kobiety, które słyszały tę ostatnią kwestię w najrozmaitszych wersjach w ciągu minionych czterech tysięcy lat, Nergal kłamie.
Ereszkigal jednak nie zamierza tolerować męskiej niestałości. Kieruje do Świata Nadziemnego ostrzeżenie: jeśli Nergal nie wróci na spotkanie swojego losu, "wyślę zmarłych, aby pożarli żywych, i sprawię, że liczniejsze będą zastępy zmarłych niż szeregi żywych". Kiedy do Swiata Nadziemnego przybywa wezyr Ereszkigal, aby sprowadzić Nergala, ów przebiera się za łysego, sparaliżowanego i kulawego mężczyznę, ale podstęp się wydaje. Musi znów zstąpić w zaświaty, oddając przy każdej bramie swoje kosztowności, podobnie jak Inanna. (Jak widać, stracił swoją pozycję: nie musiał tego robić podczas pierwszej wizyty).
Tablica, na której zapisano jego dzieje, urywa się w tym miejscu, ale znamy zakończenie: w słownikach mitologicznych Nergal występuje jako małżonek Ereszkigal!