Rozdział 1 ###Prehistoria i legendy
Znalezione w 1928 roku w jaskini w hrabstwie Waterford ludzkie kości wskazują, że już 9 tysięcy lat p.n.e. mogli żyć tu pierwsi Irlandczycy. Nie ma na to niezbitych dowodów. Z pewnością nie przetrwali oni ostatniego zlodowacenia, które mniej więcej 7 tysięcy lat p.n.e. zakończyło epokę lodowcową.
Pierwsze znaczące przejawy ludzkiego osadnictwa datuje się na połowę VII tysiąclecia p.n.e. W ciągu poprzednich 25 tysięcy lat pojawiła się w Irlandii różnorodna fauna, przede wszystkim olbrzymie irlandzkie jelenie, z porożem osiągającym nawet 3 metry, włochate, podobne do słoni mamuty, hieny, wilki i lisy. W zależności od zmian temperatury rozwijały się tu lasy tropikalne, tundra i stepy.
Jeszcze wcześniej ukształtował się tutejszy krajobraz. Mniej więcej 75 milionów lat temu, gdy zastygała roztopiona lawa, powstały góry Mourne i inne znane pasma, natomiast 200 tysięcy lat temu gigantyczna siła lodu wyrzeźbiła drumliny i wyżłobiła głębokie doliny, takie jak Gap of Dunloe.
Jeszcze 9 tysięcy lat temu Irlandia połączona była z Brytanią. Gdy doszło do ocieplenia klimatu, lód stopniał, poziom mórz podniósł się, a Irlandia stała się wyspą w północno-zachodnim narożniku europejskiego szelfu, oddzieloną od sąsiadów płytkimi morzami. Spadek poziomu morza o 106 metrów ponownie połączyłby południowo-wschodnią Irlandię z Walią, zaś obniżenie poziomu wód o 182 metry obnażyłoby zarówno dno morskie u wybrzeży Francji, .jak i sięgający 240 kilometrów w głąb Atlantyku, na zachód od prowincji Munster i Connaught, pas szelfu kontynentalnego.
Brytania znacznie dłużej, poprzez południową część obecnego Morza Północnego, utrzymała lądowe połączenie z kontynentem - z Belgią, Nidcrlandami i północno-zachodnimi Niemcami. To wyjaśnia, dlaczego w Brytanii, w przeciwieństwie do Irlandii, żyją węże: gdy po okresie zlodowacenia dotarły one na zachód Brytanii, Irlandia była już wyspą (legenda głosi jednak, że to święty Patryk, patron Irlandii, wygnał z niej gady).
Zanim wszakże podnoszące się wody morskie zatopiły lądowe pomosty, przedostali się przez nie pierwsi ludzie, którzy osiedlili się na Wyspach Brytyjskich. Dotarli oni do Irlandii prawdopodobnie od strony Szkocji. Kiedy połączenie to zostało zalane, około 6700 roku p.n.e., Irlandia sama musiała stawić czoła Atlantykowi.
Pierwsi osadnicy trafili do kraju, którego podstawowe cechy geograficzne były już ukształtowane. Spośród 80 tysięcy kilometrów kwadratowych powierzchni 32 tysiące stanowiły wzgórza i góry z niegościnnymi skałami pokrytymi lodem, smagane wiatrem i deszczem. Większość pozostałego obszaru pokrywały lasy, jednak do 3000 roku p.n.e. kolejne 32 tysiące kilometrów zmieniły się w bagna, które utworzyły drzewa i inne rośliny zatopione w jeziorach i strumieniach.
Resztę, około 60 tysięcy kilometrów kwadratowych, stanowiła głównie żyzna ziemia, przed początkiem XX stulecia niewykorzystywana w pełni z powodu słabej wydajności rolnictwa i licznych lasów. Jeszcze przed pojawieniem się masowego ludzkiego osadnictwa ponad 8,5 tysiąca lat temu, Irlandia, podobnie jak Brytania, pokryta była gęstymi lasami liściastymi, przecinanymi jeziorami, wzgórzami, strumieniami i rzekami.
Stały się one ostoją dla dzikich zwierząt i schronieniem pierwszych Irlandczyków.
Pierwsze społeczności w Irlandii utworzyli ludzie mezolitu (średniej epoki kamienia). Na temat ich pochodzenia i początków osadnictwa panują sprzeczne opinie. Ludzie ci nie uprawiali ziemi, zajmowali się natomiast zbieractwem i łowiectwem. Większość z nich, jak się wydaje, mieszkała na wybrzeżu morskim lub nad brzegami jezior i rzek. Prawdopodobnie podejmowali oni podróże morskie, posługując się bardzo prymitywnymi łódkami - obciągniętymi skórą szkieletami z wikliny - które do dziś zachowały się na zachodzie Irlandii.
Ich prymitywna gospodarka przetrwała bez przeszkód ponad 2 tysiące lat, dopóki w IV tysiącleciu p.n.e. do Irlandii nie dotarła wiedza o udomowianiu zwierząt i uprawie roślin. Jednak nawet po przybyciu pierwszych rolników mezolityczny tryb życia utrzymał się tutaj przez dalsze 2 tysiące lat.
Niewiele wiemy o ludziach mezolitu zamieszkujących Irlandię. Nie odkryto żadnych, pochodzących z tego okresu grobów, stanowiących główne źródło wiedzy dla archeologów. Zachowały się pozostałości zaledwie jednej mezolitycznej wspólnoty, odnalezione w Mount Sandel w hrabstwie Londonderry.
Wykopaliska odsłoniły dziury po palach tworzących okrągłe chaty, przeciętnie sześciometrowej średnicy, z centralnymi paleniskami i przyległymi jamami. Mount Sandel stanowiło prawdopodobnie siedzibą zimową, solidniejszą od pomieszczeń zamieszkiwanych przez resztę roku.
Innym ważnym źródłem informacji o ludziach mezolitu są odnalezione śmietniska. Składają się na nie resztki pożywienia pochodzenia morskiego - mięczaków, skorupiaków i ryb, jak również ptaków, a niekiedy ssaków - wraz z kamiennymi narzędziami oraz odłamkami powstałymi podczas ich produkcji. Ponieważ jednak nie posiadamy żadnych świadectw dotyczących języka i kultury religijnej ludzi średniej epoki kamienia, nie możemy określić składu etnicznego tych grup Irlandczyków. Wykopaliska dostarczyły jednakże dowodów na to, że od około 3500 roku p.n.e. do Irlandii zaczęli napływać rolnicy neolityczni (z późnej epoki kamienia), którzy zasymilowali się z mezolitycznymi myśliwymi-zbieraczami.
W porównaniu z osadnikami mezolitycznymi neolityczni rolnicy byli nowocześni i zaawansowani technicznie. Wywarli także znaczny wpływ na krajobraz naturalny, oczyszczając duże pasy lądu i wykorzystując gładzone narzędzia kamienne do uprawy ziemi. Hodowali stada owiec i bydła, zaś neolityczne wspólnoty penetrowały wnętrze kraju. Rolniczy tryb życia tych ludzi uzupełniał nadbrzeżną gospodarkę rybacko-łowiecką ich mezolitycznych poprzedników. Zapewne dlatego oba typy wspólnot tak długo ze sobą współistniały.
Neolityczni irlandzcy osadnicy wywodzili się ze Środkowego Wschodu, skąd musieli stopniowo emigrować, w miarę jak rosnąca populacja tego obszaru zaczęła odczuwać głód ziemi. Około 5 tysięcy lat p.n.e. przekroczyli Bałkany, powędrowali wzdłuż wybrzeża Morza Śródziemnego do Francji i Hiszpanii, a następnie na północ, do Niderlandów i Brytanii. Prawdopodobnie przypłynęli do Irlandii od strony Hiszpanii, Portugalii i Bretanii w wątłych łódeczkach, wraz z ziarnem i całym inwentarzem. Dowody nie są .jednoznaczne, ale być może to właśnie oni wprowadzili garncarstwo, tworząc zdobione naczynia z okrągłymi dnami do przechowywania żywności i cięższe, płaskodenne - do gotowania.
Najwspanialszym spośród dotychczas odnalezionych stanowisk neolitycznych w Irlandii jest Lough Gur na półwyspie Knockadoon, około 20 kilometrów na południe od miasta Limerick. Podczas prowadzonych prac wykopaliskowych, głównie w latach trzydziestych i czterdziestych XX wieku, odkryto tam resztki domostw wczesnoirlandzkiej osady rolniczej.
Domy zbudowano na kamiennych, okrągłych lub prostokątnych, fundamentach, a drewniane szkielety ścian wypełniono gliniastym torfem. Mieszkańcy korzystali z gładzonych kamiennych siekier z drewnianymi trzonkami oraz kilofów z rogów jelenich.
Z kości wykonywano igły , szydła i różne przybory służące do przędzenia wełny, szycia odzieży i wyrobu tkanin chroniących przed zimnem. Krzemienne strzały i groty włóczni świadczą o tym, że nowi osadnicy poza rolnictwem zajmowali się również polowaniem. Bransolety oraz ozdoby z kościanych i kamiennych paciorków wskazują, że - podobnie jak my dzisiaj - dbali o swój wygląd. Zakładali nawet warsztaty produkujące kamienne siekiery. Jednak najbardziej imponującymi pozostałościami po neolitycznych rolnikach są masywne, kamienne megality i dolmeny, które stawiali swoim zmarłym.
W Irlandii występuje kilka odmiennych typów neolitycznych cmentarzysk, co pozwala sądzić, że osadnicy pochodzili z różnych miejsc i napływali do tego kraju falami. Pewne dowody świadczą o tym, iż pierwsze neolityczne grobowce budowano z drewna, wypartego następnie przez kamień. Groby te, czy to kamienne, czy drewniane, składają się z centralnej komory lub korytarza, które pokrywano ziemią, formując kopiec. Najstarsze grobowce kamienne, datowane na około 3 tysiące lat p.n.e., znane są jako kopce dziedzińcowe (court caim ).
Szczególnie licznie występują one w północnej części kraju, co świadczy o tym, że związana z nimi była jakaś odrębna grupa neolitycznych imigrantów. Długi, prosty korytarz wyłożony kamiennymi płytami, z sufitem z kamiennych płyt przysypanych ziemią, łączył się z otwartym dziedzińcem - umieszczonym niekiedy pośrodku korytarza, częściej jednak na jego końcu. Grobowce były wspólne: zwłoki, czasem palone, a czasem nie, umieszczano w korytarzach wraz z przedmiotami osobistego użytku, co wskazywałoby na wiarę w życie pozagrobowe.
Dziedziniec z pewnością służył do obrzędów pogrzebowych i, być może, religijnych. Znane są także typy grobów wywodzące sit:( z innych kultur. Na północy i wschodzie Irlandii szczególnie licznie występują groby korytarzowe, stanowiące wspaniałe przykłady architektury epoki kamienia. Grobowce zazwyczaj umieszczano na wzgórzach, tworząc swoiste cmentarzyska. Do komory grobowej prowadził kamienny korytarz, całość zaś pokrywano ziemnym kopcem.
Najwcześniejsze grobowce pochodzą z około 2800 roku p.n.e., lecz najciekawsze groby korytarzowe, jedno z najważniejszych odkryć tego typu w Europie Zachodniej, datowane na 2,5 tysiąca lat p.n.e., znaleziono nad rzeką Boyne, w Newgrange, Knowth i Dowth, w pobliżu Droghedy w hrabstwie Meath. Kamienne ściany komory grobowej pokryto zawiłymi, spiralnymi i zygzakowatymi, rytami. Zmarłych palono i, podobnie jak w kulturze kopców dziedzińcowych, umieszczano w komorze wraz z ceramicznymi naczyniami oraz ozdobami i narzędziami.
W Newgrange rozległość i złożoność rytów sugeruje, że niektóre wzory mogły mieć znaczenie religijne, a być może przedstawiały nawet stylizowane twarze i postacie ludzkie. Budowniczowie tak zaprojektowali Newgrange, aby słońce wpadało do komory tylko raz w roku, w czasie zimowego przesilenia, co może świadczyć o tym, iż lud kultury grobów korytarzowych zdobył wiedzę w dziedzinie astronomii, a słońce w jego religii odgrywało jakąś rolę.
Istnienie grobów korytarzowych i podobnych dzieł sztuki poza Irlandią - zwłaszcza w Bretanii i na Półwyspie Iberyjskim - potwierdza tezę, że ludy z Irlandii należały do grupy zamorskich imigrantów, którzy pielęgnowali tradycje przodków i utrzymywali kontakt z rozwijającymi się miejskimi cywilizacjami basenu Morza Śródziemnego.
Co więcej, z rozmiarów i położenia grobów tego typu archeolodzy wyciągnęli wnioski na temat stylu życia ich budowniczych. Chociaż grobowce są zgrupowane w cmentarzyska i były użytkowane wspólnie, to jednak większe groby wydają się miejscami spoc7~nku wodzów i ich rodzin, mniejsze natomiast skupione są wokół nich, co dowodzi istnienia porządku hierarchicznego, zachowywanego nawet po śmierci.
Dolmeny, kolejny typ grobów wznoszonych w neolicie, wywodzą się prawdopodobnie z kultury kopców dziedzińcowych. Były to jednokomorowe grobowce, których kamienne ściany podpierały wielki kamień stropowy, pokrywany ziemią tworzącą kopiec. Dolmeny występują na północy i wschodzie kraju, jednak bardziej w głębi lądu niż grobowce dziedzińcowe i korytarzowe. Możemy stąd wnioskować, że ich budowniczowie spenetrowali lesiste tereny, a więc żyli w okresie późniejszym niż ludy kultury grobowców dziedzińcowych i korytarzowych. Niektóre kamienie przykrywające komorę ważą nawet 100 ton: jest to imponujące świadectwo pomysłowości i umiejętności technicznych ludów epoki kamienia.
Czwarty, najpowszechniej występujący typ grobowca megalitycznego to grób klinowy, złożony z pojedynczej komory, ze ścianami i sufitem utworzonymi z prostokątnych, kamiennych płyt. Ściany tych grobowców zwężały się w jednym końcu, tworząc kształt klina. Odnaleziono prawie czterdzieści takich grobów, głównie na południowym zachodzie, często wraz ze skarbami wykonanymi z metalu.
Wskazywałoby to na fakt, że grobowce te pochodzą raczej z epoki brązu niż z neolitu. Przypuszczalnie budowniczowie grobów klinowych należeli do pierwszych mieszkańców Irlandii używających metali, a ich gospodarka rolna w większym stopniu opierała sit:( na hodowli i wypasie bydła, niż miało to miejsce w wypadku ich neolitycznych poprzedników. Świadczy o tym położenie grobów, odkrywanych zazwyczaj na lekkich, dobrze zmeliorowanych glebach.
Ciała palono albo umieszczano nienaruszone, w skulonej pozycji, wewnątrz kamiennej skrzyni w kształcie klina wraz z naczyniami, ozdobami lub innym wyposażeniem. Groby były indywidualne, a nie zbiorowe, lecz często je grupowano.
Metalurgia miedzi, złota, srebra i ołowiu rozwinęła się na Bliskim Wschodzie około 3,5 tysiąca lat p.n.e. Eksperymenty ze stopami metali doprowadziły w końcu III tysiąclecia p.n.e. do odkrycia brązu. Twardość brązu umożliwiła dokonywanie odlewów, a także zapewniła wytrzymalsze narzędzia i broń. Jeszcze przed 2000 rokiem p.n.e. w Europie doszło do nowych migracji, które objęły w końcu Wyspy Brytyjskie.