Fatamorgana saudyjskiej przestrzeni społeczno-kulturowej kobiet. Płynne horyzonty socjalizacji, edukacji i emancypacji

Wstęp We wrześniu 2011 r. król Abdullah ogłosił, że w wyborach samorządowych w 2015 kobiety będą miały prawo do głosowania, a nawet ubiegania się o mandaty wyborcze. Na początku 2013 r. mimo licznych sprzeciwów radykałów 30 Saudyjek zostało zaprzysiężonych do Shoury (Shury), 150-osobowej najwyższej rady konsultacyjnej doradzającej królowi i rządowi. W 2012 r. kobiety dopuszczono do pracy w sklepach, choć w działach tylko dla rodzin. Obecnie mówi się o rozpatrzeniu prawnych rozwiązań zabezpieczenia kobiet rozwiedzionych. Powolne zmiany w rozszerzaniu ról społecznych kobiet są sygnałem, że informacje tu zawarte, uchwytując niczym w kadrze przemijający świat i jego incydentalność kulturową, mogą się stać za kilka lat cennym materiałem do analizy zmian społecznych. W czerwcu 2013 r. dekretem królewskim przeniesiono saudyjski weekend z czwartku i piątku na piątek i sobotę (jak w pozostałych krajach islamskich), co dowodzi, że zmiana jest możliwa. Arabia Saudyjska jest jednak nadal jedynym krajem świata, w którym kobietom nie wolno prowadzić pojazdów mechanicznych na drogach publicznych. W tym klimacie socjopolitycznym przeprowadzono wieloaspektowe badania etnograficzne nad sytuacją kobiet w celu nakreślenia ich przestrzeni społeczno-kulturowej i poszukiwania jej uwarunkowań w procesach przysposobienia społecznego. Efektem tych badań jest prezentowana książka. Książka podzielona jest umownie na dwie części. Pierwsza z nich stanowi wprowadzenie do przyjętego dyskursu teoretycznego i zawiera merytoryczne prolegomena do zagadnień socjalizacji, płci kulturowej oraz ram teoretycznych, w jakich mieści się część empiryczna książki. Druga część zawiera nowatorskie na gruncie nauk społecznych w Polsce materiały źródłowe poświęcone przestrzeni kulturowej kobiet w Arabii Saudyjskiej, skategoryzowane i scalone pod hasłem płynnych horyzontów socjalizacji, edukacji i emancypacji. Część pierwsza stanowi merytoryczne tło interpretacji wyników badań empirycznych. Zawarte w niej rozdziały wprowadzają kolejno w teorie: socjalizacji, płci kulturowej i stratyfikacji społecznej wg płci. Ramy teoretyczne zebranych badań wpisują się w dyskurs teorii reprodukcji Pierre’a Bourdieu, zarówno w kontekście utrwalającego różnice klasowe habitusu, jak i utrwalającego porządek społeczny systemu edukacji. Niemniej widziane w optyce teorii przecięć pozwalają rozbudować uwarunkowanie pozycji społecznej poza samo pochodzenie klasowe, wzbogacając je o kategorię płci, etniczności i wyznania. Innowacją w zastosowaniu poglądów Bourdieu jest również odmienny kulturowo kontekst socjalizacyjny, w którym – jak wykażę – dominującą rolę legitymizującą pozycję jednostek wg hierarchii płci kulturowej pełni religia. W tym miejscu nie sposób nie odnieść się do klasycznej teorii Émile’a Durkheima o funkcjach wierzeń religijnych. Religia pełni funkcję scalającą, uniformizującą, jednoczącą, a przede wszystkim uprawomocniającą istniejący porządek społeczny. Połączenie Bourdieu z Durkheimem po dodaniu wielowymiarowej pozycji kobiet zaczerpniętej z teorii przecięć prowadzi do wytworzenia nowego dyskursu dotyczącego przeniesienia kontroli społecznej do wnętrza jednostki. Internalizacja wartości religijnych i związanych z nimi genderowych hierarchii społecznych prowadzi do wytworzenia swoistego munduru psychospołecznego, który ma na celu przeciwdziałanie wychodzeniu poza Goffmanowskie ramy systemu kulturowego. Niemniej, operując kategoriami teorii przecięć, nasuwa się pytanie: Czy wszyscy w jednakowym stopniu podatni są na działanie mechanizmów konformizacji wynikającej z istnienia tego niewidocznego gołym okiem munduru? Intersekcjonalność położenia kobiety wyraża się w symbolice fatamorgany przestrzeni kulturowej kobiet. Tytułowa metafora płynnych horyzontów socjalizacji, edukacji i emancypacji odnosi się do płynności granic ludzkiego poznania, ram interpretacji, wielości perspektyw i czynników kulturowych. Fatamorgana odnosi się do stale zmieniających się, rekonstruowanych i współnegocjowanych horyzontów, które wyznaczają granice przestrzeni kulturowej przeznaczonej dla kobiet. Na odczucie fatamorgany składają się metaforyczne pojęcia bytu jako pola działania mężczyzn i iluzorycznego niebytu odnoszącego się do pola działania kobiet. Z uwagi na kulturowo usankcjonowaną nieobecność kobiet w sferze publicznej, począwszy od ich niewidzialności pod zwojami zasłony, przez ukryty świat za murami domów, sekcji sklepów czy kawiarni tylko dla kobiet oraz kobiecych imprez towarzyskich, kobiety są, a jednak jakby ich nie było. Kwestie te wyjaśnione są szczegółowo w rozdziale 1. Badania przedstawione w rozdziałach 5–7 wpisują się w interpretatywny paradygmat badań. Materiały i obserwacje socjologiczno-antropologiczne gromadzone były w dzienniku etnograficznym. Badania przeprowadzone w środowisku naturalnym pozwoliły na zebranie doświadczeń z pierwszej ręki, z wykorzystaniem narzędzi badawczych w postaci obserwacji uczestniczącej oraz wywiadów swobodnych i pogłębionych z ludnością rdzenną i napływową obojga płci. Najliczniejszą grupą respondentek były Saudyjki zamieszkałe w Królestwie. Dyskutowane przypadki miały miejsce w czasie badań terenowych przeprowadzonych w latach 2010–2012 w Taif (prowincja Mekka) i Jeddah (Dżudda). Taif uznawane jest za jedno z najbardziej konserwatywnych miast w Arabii Saudyjskiej, natomiast Jeddah za najbardziej liberalne, co umożliwia zbadanie światopoglądu kobiet zamieszkałych w tych bipolarnych warunkach kulturowych. Dostęp do respondentek płci żeńskiej byłby niemal całkowicie niemożliwy dla mężczyzny z uwagi na ściśle przestrzegane zasady obyczajowe, które nie pozwalają na przebywanie z sobą niespokrewnionych przedstawicieli przeciwnych płci. Niezmiernie trudno uzyskać również wizę wjazdową do Arabii, która nie dopuszcza ruchu turystycznego spoza krajów Zatoki (poza pielgrzymkami religijnymi hadż i umra). Być może jest to przyczyna, dla której niewiele jest opracowań socjologiczno-pedagogicznych dotyczących tej tematyki. Istniejąca literatura naukowa odnosi się głównie do kwestii politycznych i historycznych, w większości przypadków ukazując nadto męski punkt widzenia. Poza pracami Saudyjki Madawi Al-Rasheed, profesor antropologii religii, zamieszkałej w Londynie (specjalistki w dziedzinie polityki, religii i tradycji Arabii Saudyjskiej, autorki licznych książek), i Francuzki Amélie Le Renard (od lat badającej sytuację kobiet w Arabii Saudyjskiej z punktu widzenia polityki społecznej i socjologii) inne prace pisane są niemal wyłącznie przez mężczyzn. Opracowania dotyczące kobiet pisane przez kobiety zamieszkałe w Arabii Saudyjskiej dotyczą dyskusji religijnych na temat zasłony i praw kobiet zawartych w Koranie oraz ich interpretacji i całkowicie koncentrują się na sferze teologicznej. Pozwala to na dokonywanie nowych odkryć dotyczących ukrytego świata kobiet. Tylko dzięki zanurzeniu w kulturze i w środowisku naturalnym Królestwa można zgłębić i zrozumieć ukryte funkcje kodów kulturowych oraz zetknąć się z tematami kulturowego tabu. Zagadnienia te można niekiedy znaleźć w opracowaniach autobiograficznych. W niniejszej pracy wykorzystane zostaną autobiografie pięciu kobiet o różnych cechach etniczno-kulturowych: jednej Australijki i czterech muzułmanek (Brytyjki o korzeniach pakistańskich, Saudyjki, Szwajcarki o korzeniach perskich oraz Somalijki). Spędziły one dość czasu w Królestwie Arabii Saudyjskiej, aby zanurzyć się w jego kulturze i poznać opisywane zagadnienia. Ich różnorodność religijna i narodowa pozwoli udowodnić te zdarzenia i odkrycia, które przypadkowym Czytelnikom niemającym bliskiego i długotrwałego kontaktu z tym krajem mogłyby się jawić jako konfabulacje i plotki. W badaniu przestrzeni życia kobiet w Królestwie przyjęto trzy perspektywy poznawcze: – perspektywę kobiet wychowanych tradycyjnie i zachowawczo, zrekonstruowaną na podstawie wywiadów swobodnych i pogłębionych, – perspektywę kobiet wychowanych tradycyjnie, ale o tendencjach postępowych, oraz – perspektywę badaczki z innej przestrzeni społeczno-kulturowej, na podstawie obserwacji uczestniczącej i refleksyjnej autobiografii oraz wywiadów swobodnych z kobietami Zachodu. Spojrzenia te zostaną uzupełnione materiałami ze wspomnianych opracowań autobiograficznych w celu nakreślenia jak najpełniejszego i wyczerpującego obrazu przestrzeni życia kobiet w Arabii Saudyjskiej. Niemniej przedstawione badania własne dotyczące przestrzeni kobiecości mają charakter incydentalny. Dotyczą wycinka rzeczywistości społecznej, a generalizacja ich wyników nie jest celem tej pracy. Zamierzeniem jest poszukiwanie mechanizmów reprodukcji systemowej przez wpisywany w jednostki przekaz kulturowy. Każda interakcja między ludźmi polega na wymianie symboli. Stąd ważne jest badanie bezpośrednich interakcji w sytuacjach życia codziennego. Przewodnim problemem badawczym pracy jest pytanie: Jak przez swoje uwarunkowania (Goffmanowską ramę) kobiety o różnych korzeniach kulturowych postrzegają i interpretują swoją sytuację i pozycję społeczną w Królestwie? Celem pracy jest nie tylko opisanie sytuacji kobiet, ale poszukiwanie instrumentów programowania społecznego, przestrzeni wychowawczej, edukacyjnej i społecznej oraz miary ich skuteczności w kontekście specyfiki saudyjskiego porządku społecznego. Refleksja naukowa dotyczy procesów zmiany społecznej oraz czynników zachowawczych i postępowych. Przyczyn powstania tego fascynującego świata kobiet można doszukiwać się w reprodukcji systemu społecznego Bourdieu w kontekście etnografii zaangażowanej (performance ethnography). Nieuchronne odwołania do teorii feministycznej, płci kulturowej, teorii konfliktu i Goffmanowskiej instytucji totalnej nie mają na celu krytyki kulturowej z perspektywy etnocentrycznej wyższości. Służą natomiast do interpretacji tego, co badane kobiety czują i myślą, jak postrzegają swoją sytuację i pozycję w społeczeństwie, w ramach teoretycznych z pogranicza siostrzanych nauk społecznych: pedagogiki społecznej, socjologii, politologii i antropologii kulturowej. Najlepiej wyraża to stwierdzenie Zbyszka Melosika i Tomasza Szkudlarka: Teoria edukacji konstruowana w konwencji studiów kulturowych to teoria interdyscyplinarna, krytyczna, dekonstruująca proces konstruowania tożsamości w praktykach kulturowej artykulacji znaczeń, które to praktyki mają nieuchronnie kontekstualny, osadzony w określonych układach społecznych, więc i polityczny charakter. Z uwagi na osobliwość tematu i przewidywane zainteresowanie procesem badawczym zastosowano dość niekonwencjonalny układ rozdziałów. Otóż w rozdziale 2 wyjaśniono pojęcia zawarte w tytule książki i nakreślone ramy interpretacyjne prezentowanych wyników badań. W rozdziale 3 szczegółowo opisano metody i proces badawczy. Dużo miejsca poświęcono etnografii czynu i pedagogice społecznej. Opisano zastosowanie oraz specyficzne cechy metody etnograficznej i autoetnograficznej na tle metod pokrewnych. Przeanalizowano też zalety badań autobiograficznych. Następnie przedstawiono zastosowane techniki badawcze oraz scharakteryzowano respondentki biorące udział w badaniach. W rozdziale 4 przedyskutowano ogólną sytuację kobiet muzułmańskich i specyfikę ich położenia w Królestwie. Następnie zaprezentowano genezę islamu i jego głęboki związek z korzeniami Arabii Saudyjskiej. Omówiono podziały wewnątrz islamu oraz wpływ ideologii wahhabickiej na przestrzeń społeczno-­ -kulturową Królestwa i jego powstanie. Bez tego wstępu i zapoznania Czytelnika ze skomplikowanymi niuansami historyczno-polityczno-religijnymi trudniej byłoby zrozumieć wyniki prezentowanych badań własnych. Badania własne zawarte są w trzech następnych rozdziałach. Już w samej wielości perspektyw widoczna jest intersekcjonalność przestrzeni kulturowej kobiet, nie wspominając już o wieloaspektowej pozycji badanych Saudyjek, która dyktowana jest nie tylko płcią, ale także wyznaniem, pochodzeniem klasowym i pozycją społeczną. Rozdział 5 poświęcono tytułowej kulturowej przestrzeni kobiet w Arabii Saudyjskiej w świadomości ludności rdzennej, zrekonstruowanej na podstawie wywiadów i obserwacji. W kolejnych podrozdziałach rozdziału 6 rozpatrywane są działania kształtujące przestrzeń kobiet w Arabii Saudyjskiej w dyskursie instytucjonalnym dotyczącym socjalizacji, a następnie zaprezentowane są podziały społeczne, rasowe, etniczne i klasowe jako elementy podtrzymujące istniejący system społeczny. W podrozdziale 6.3 omówiono indywidualne przypadki dyskryminacji kobiet z krajów trzecich oraz korelacja deklarowanego zadowolenia ze swojej sytuacji społecznej z pochodzeniem etnicznym i kastowym. W rozdziale 7, na zakończenie analizy przestrzeni kulturowej kobiet, przedstawiono doświadczenia autobiograficzne autorki, wspierane studium przy­padku osiedla grodzonego, analizowanego z perspektywy instytucji totalnej Er­vinga Goffmana. Podrozdział 7.2 stanowi podsumowanie wyników badań i analiz w poszukiwaniu odpowiedzi, w jaki sposób reprodukowana, wzmacniana i utrwalana jest specyficzna przestrzeń kulturowa kobiet w Arabii Saudyjskiej; jakie czynniki nadają jej kształt i pozwalają na jej trwanie we współczesnej zglobalizowanej rzeczywistości społecznej. Do interpretacji prezentowanych materiałów naturalne wydaje się wykorzystanie teorii feministycznych, teorii interakcjonizmu społecznego i teorii konfliktu, osadzonych w optyce teorii przecięć, harmonizującej z reprodukcją Bourdieu i habitusem, zakorzenionych w Durkheimowskich praktykach religijnych. Podział książki jest poniekąd zainspirowany opinią Bourdieu o tym, że perspektywa badacza-praktyka jest inna niż perspektywa teoretyka i dotyczy przede wszystkim zbierania materiałów w celu uzyskania odpowiedzi na pytanie, jak wygląda prawdziwy świat. Teoretyk natomiast dąży do tworzenia hipotez o tym, jak ten świat funkcjonuje i dlaczego. Mimo że sam Bourdieu przyjmuje empiryczny model poznawania świata społecznego, to nawołuje do prób łączenia empirii z teorią. Taka też próba została podjęta w niniejszej książce. Większość współczesnych badań socjologii kultury, kulturoznawstwa, a nawet antropologii społecznej koncentruje się na współczesnych społeczeństwach Zachodu. Być może zagadnienia „odległe od domu” nie są w centrum zainteresowań współczesnych badaczy społecznych, co niemal potwierdza oskarżenia o etnocentryzm wysuwane wobec naukowców z krajów rozwiniętych. Być może demokratycznie usankcjonowana poprawność polityczna wytwarza bariery uniemożliwiające krytyczne spojrzenia na nieswoją grupę etniczną, co prowadzi do niebezpieczeństwa powstania naukowych tabu. Tematy trudne zostają przez to zmarginalizowane i zubażają współczesne spojrzenie na istniejące światy spo­łeczne. Niniejsza książka wyraża osobisty bunt autorki przeciw wszelkim ograniczeniom w naukach społecznych oraz próbom zawężania pola wolności zarówno jednostkom, jak i zmarginalizowanym grupom społecznym. W związku z tym można przyjąć, że książkę należy zaliczyć do nurtu pedagogiki krytycznej, zmierzającej w kierunku postmodernistycznego konstruktywizmu.