Dydaktyka szkolna dla kandydatów na nauczycieli

Dydaktyka to jedna z najważniejszych nauk pedagogicznych w procesie kształcenia kandydatów na nauczycieli. Przyszły nauczyciel w trakcie studiowania dydaktyki rozumianej jako teoria kształcenia (nauczania – uczenia się i wychowania) powinien zdobyć podstawowe wiadomości i umiejętności dotyczące formułowania celów kształcenia, stosowania zasad, metod, form i środków dydaktycznych. Centralnym elementem w procesie szkolnego kształcenia, a zarazem podstawową formą działalności nauczyciela w pracy z uczniami jest lekcja. Na lekcjach o zróżnicowanej strukturze, na różnych jej rodzajach i typach, nauczyciel realizuje najważniejsze zadania dydaktyczne i wychowawcze. Poprzez nauczanie organizuje uczenie się uczniów i kieruje nim z wykorzystaniem nowych, aktywizujących metod, podręczników i środków dydaktycznych. Istotną sprawą jest respektowanie zasady podmiotowości ucznia i jego wielostronnej aktywności w procesie uczenia się. Dlatego ważnym zagadnieniem jest samodzielne uczenie się, którego podstawą są znajomość i opanowanie przez uczniów metod uczenia się. Istotnym elementem w realizacji procesu kształcenia jest kontrola (sprawdzanie) o charakterze wstępnym, bieżącym i końcowym oraz związana z nią ocena, która nie zawsze musi jej towarzyszyć. XI. Praca z uczniem zdolnym i opóźnionym w nauce szkolnej W klasie szkolnej większość stanowią uczniowie o przeciętnych zdolnościach umysłowych i poznawczych. Do ich poziomu intelektualnego i możliwości są dostosowane programy, wymagania nauczycieli, tempo pracy na lekcji itp. Stawia to uczniów zdolnych, jak również mniej zdolnych w gorszej dla ich rozwoju intelektualnego sytuacji, gdyż nie przydziela się im zadań na miarę ich zdolności i możliwości intelektualnych. Odbija się to niekorzystnie na postępach w nauce i przyczynia do występowania niepowodzeń w nauce, które dotyczą zarówno uczniów niezdolnych, jak i uczniów zdolnych. Zdarza się, że uczniowie zdolni zbyt słabo stymulowani popadają w konflikt ze szkołą, często przestają się uczyć i sprawiają trudności wychowawcze. 1. Uczeń zdolny i jego cechy W działaniach człowieka uwidacznia się różny stopień zdolności przejawiających się w zróżnicowanym funkcjonowaniu procesów psychicznych. Przyjęło się je dzielić na zdolności ogólne i uzdolnienia specjalne. Mówiąc o zdolnościach ogólnych, utożsamia się je przeważnie z inteligencją, która najczęściej jest określana jako zdolność przystosowania się do nowych warunków i zadań (T. Lewowicki, 1980, s. 31). Zdolności specjalne wiążą się natomiast z pewnymi rodzajami działalności ludzkiej i traktuje się je najczęściej jako kierunkowe, do których zaliczymy uzdolnienia plastyczne, muzyczne, sportowe itp. Nasze zainteresowania ograniczymy do zdolności ogólnych, w których wyraźnie dominuje nastawienie intelektualno-poznawcze. Zdolności ogólne (intelektualne) u poszczególnych uczniów są zróżnicowane pod względem zdolności ogólnej do uczenia się, wyrażanej za pomocą ilorazu inteligencji. Współcześnie za wysokość graniczną ilorazu inteligencji ucznia zdolnego przyjmuje się na ogół 120 punktów (J. Borzym, 1991, s. 228). Wskaźniki wyższe, około 140 punktów, świadczą o wysokiej inteligencji i uczniów z tej grupy nazywamy wybitnie zdolnymi. Współczesna szkoła, obok wyposażenia uczniów w wiadomości i umiejętności, powinna największy nacisk kłaść na rozwój twórczego myślenia, pobudzać uczniów do podejmowania działań kreatywnych. A myślenie twórcze to przede wszystkim pomysły (W. Dobrołowicz, 1995, s. 21). Podstawą wszelkiego nauczania powinno być uczenie, jak myśleć (G. Dryden, J. Vos, 2000). Rozwijanie zdolności twórczych jednostek wiąże się z charakterem epoki, w jakiej żyć będą obecnie dorastające pokolenia i którą określa się jako „epokę odkrywców i wynalazców”. Współcześnie uważa się, że zdolności twórcze nie są tylko rezultatem naturalnego rozwoju, ale że rozwój ten może i powinien być wsparty różnorodnymi ćwiczeniami w toku nauki szkolnej. Literatura z zakresu psychodydaktyki twórczości proponuje różnego rodzaju zasady, metody i techniki rozwijania postaw i zdolności twórczych. Istnieje wiele definicji twórczości; wspólna dla różnych ujęć jest nieodzowność elementu nowości i społecznej wartości działań zasługujących na miano twórczych. E. Nęcka do cech twórczego wytworu proponuje zaliczyć: trafność, oryginalność, niezwykłość, konieczność i wartość estetyczną (E. Nęcka, 1994, s. 20). W psychologii i pedagogice szczególnym rozgłosem cieszy się koncepcja J.P. Guilforda, w której przyjmuje się za intelektualne zdolności twórcze umiejętność myślenia dywergencyjnego. Myślenie dywergencyjne to inaczej myślenie rozbieżne, o strukturze rozgałęzionej – gdy istnieje wiele poprawnych rozwiązań bądź sposobów działania. Myśleniu dywergencyjnemu przypisuje się trzy następujące cechy (J.P. Guilford, 1978): – płynność, oznaczającą łatwość wytwarzania w określonym czasie licznych słów, pomysłów, idei itp., – giętkość, czyli zdolność wytwarzania jakościowo różnych wyników i zmiany kierunku poszukiwań, – oryginalność, rozumianą jako zdolność wytwarzania niezwykłych, rzadkich pomysłów. Myślenie dywergencyjne jest niezbędne w aktywności twórczej, stąd też utożsamia się pojęcie zdolności twórczych ze sprawnością myślenia rozbieżnego, pozwalającego na znajdowanie wielu różnych rozwiązań danego problemu. Nauczyciel może stymulować rozwój zdolności twórczych uczniów przez stosowanie w praktyce dydaktycznej metod aktywizujących, dynamizowanie niekonwencjonalnych czynności myślenia (myślenia dywergencyjnego i intuicyjnego), rozwijanie wyobraźni twórczej, stosowanie różnorodnych technik kształcenia zdolności rozwiązywania problemów, głównie dywergencyjnych, wymagających wytwarzania wielu pomysłów. Źródłem inspiracji dla nauczyciela może być heurystyka, która oznacza w dydaktyce sposób organizowania nauki szkolnej polegający na naprowadzaniu uczących się na drogę samodzielnych poszukiwań, wymagający aktywnej postawy twórczej i rozwijający myślenie dywergencyjne (W. Dobrołowicz, 1995). Jedną z wielu metod heurystycznych są gry dydaktyczne, np. burza mózgów (fabryka pomysłów), metoda sytuacyjna, metoda symulacyjna, metoda inscenizacji. Zdolności twórcze przejawiają się w dużej łatwości uczenia się różnorodnych umiejętności oraz w osiąganiu wybitnych rezultatów w wielu dziedzinach działalności. Uczeń zdolny wyróżnia się takimi cechami, jak: – duża szybkość uczenia się szczególnie rzeczy nowych, – oryginalność w myśleniu i działaniu, – łatwość rozumienia pojęć abstrakcyjnych, – zdolność do koncentracji uwagi, – duże nasilenie dążeń i zainteresowań poznawczych, – wrażliwość na problemy i wytrwałość w ich rozwiązywaniu, – wysoki poziom myślenia twórczego, – wnoszenie do wykonywanych zadań elementów twórczości własnej, – bogate słownictwo i duży zasób informacji (M. Tyszkowa, 1993).