Druga ojczyzna. Imigranci w społeczeństwie otwartym

Osiem lat temu, na krótko przed atakami z 9 listopada 2001 roku, holenderską debatę na temat imigracji i asymilacji ludności napływowej zelektryzował kontrowersyjny artykuł Paula Scheffera. „Rozwinęła się u nas – pisał w nim – po cichu i z dala od urzędniczych biurek etniczna «podklasa», która oddziela się od społeczeństwa i wyobcowuje z niego w zastraszającym tempie”. Analiza Scheffera była o tyle niespodziewana i zaskakująca, że on sam wywodzi się z kręgów inteligencji o tradycjach socjaldemokratycznych.

W swej książce Scheffer opisuje między innymi, jak debata, która rozgorzała wokół artykułu, zmieniła jego życie. Zarówno ostra krytyka, jak i słowa pochwały umocniły go w przekonaniu, że społeczeństwo holenderskie miałoby się znacznie lepiej, gdyby nie ulegało ogólnonarodowej tendencji do unikania tematów mogących wywołać podziały czy wzbudzić kontrowersje.

Scheffer przenosi dyskusję o imigrantach z poziomu walki w okopach na płaszczyznę ogólną poprzez umieszczenie jej w międzynarodowym kontekście. Pokazuje przede wszystkim, że nie jest to problem lokalny ani odosobniony. Odwołuje się do historii Stanów Zjednoczonych, by wskazać, że nawet w kraju, który najlepiej na świecie radzi sobie z asymilacją imigrantów, ogromny napływ ludności doprowadzał w pewnych okresach do niepokojów społecznych i problemów socjalnych. Wskazuje także na rozmaite sposoby, w jakie inne kraje, np. Francja i Wielka Brytania, a także poszczególne miasta, np. Lyon, Amsterdam czy Sztokholm, radzą sobie z głębokim i często niebezpiecznymi społecznymi skutkami imigracji.

Stwierdza przy tym, że brak debaty publicznej na temat problemów nierozerwalnie związanych z tym procesem nie może być sposobem ich rozwiązywania, podobnie zresztą jak bierne i bezrefleksyjne narzekanie na przybyszów. Debata jest konieczna, przekonuje Scheffer, mimo że żadna ze stron nie wyjdzie z niej bez szwanku. „Walka nas połączy”, zapewnia jednak. Jeśli będziemy dysponować odpowiednią wiedzą historyczną i spróbujemy naprawdę zrozumieć zachodzące zmiany, starcia pomogą nam zaleczyć rany. „Poszukiwanie modelu współżycia wymaga do nas przede wszystkim krytycznego spojrzenia na nas samych, bowiem droga do niego wiedzie nie przez zdradę ideału społeczeństwa otwartego, lecz przez coraz wierniejszą jego realizację”.

Książka Scheffera proponuje międzynarodowe podejście porównawcze i stanowi cenny wkład do narodowych debat o imigracji. Jego analiza przekracza geograficzne i metodologiczne granice, czerpiąc z psychologii społecznej, socjologii miasta, stosunków międzynarodowych, historii i antropologii kulturowej.