Diady, kliki, gangi. Młodzież nieprzystosowana społecznie w perspektywie współczesnej pedagogiki resocjalizacyjnej

Zamiast wstępu: zbuntowani, źli, niechciani

Ponad trzy dekady temu William Golding został uhonorowany literacką Nagrodą Nobla za powieść Władca Much. Opisuje w niej dystopijny mikroświat pozbawiony dorosłych, stworzony i zarządzany przez młodych chłopców, będący przeciwieństwem korczakowskiej wizji republiki dziecięcej. Niedojrzałość psychospołeczna oraz złożone warunki bytowe są w niej bazą do stworzenia pełnego brutalności życia społecznego, w którym spirala agresji i przemocy skłania bohaterów do coraz bardziej okrutnych zachowań. To także literacka wizja demoralizującego, antyspołecznego wpływu grupy rówieśniczej na funkcjonowanie dorastającej jednostki. Wizja ta jest zarazem podstawowym założeniem niniejszej książki, jednak nie w wymiarze literackim, lecz badawczym.

Tak zwana trudna młodzież oraz właściwe jej formy zachowań sprzecznych z normami społecznymi są co i rusz obiektem zainteresowania opinii publicznej. Richard Jessor określa je mianem „tematu tygodnia” (1991, s. 599), często zaprzątającego uwagę dorosłych. Do działań tych należą choćby akty przemocy, zuchwałe przywłaszczanie cudzej własności czy dopalacze: ich listę można wydłużać w nieskończoność. Rzadko kiedy reakcjom społecznym towarzyszą właściwe dla pedagogiki resocjalizacyjnej pogłębiona refleksja i rozumiejące podejście do problemu, które mogłyby stać się podstawą nie tylko diagnozy, ale także inicjowania działań o charakterze profilaktycznym oraz interwencyjnym.

Warto podkreślić, że o młodzieży (w tym „trudnej”) pisze się w Polsce stosunkowo dużo. Kilka lat temu ukazał się rządowy raport poświęcony tej grupie społecznej, w którym przeanalizowano społeczne funkcjonowanie adolescentów z wielu perspektyw. Fundacja Badania Opinii Społecznej CBOS w nieregularnych kilkuletnich odstępach publikuje pod hasłem „młodzież” dość szczegółowe badania dotyczące między innymi zachowań antyspołecznych (CBOS, 2011; Grabowska, Kalka, 2014). Szczególnym obszarem analiz jest używanie substancji psychoaktywnych, co stanowi przedmiot eksploracji między innymi w ramach badań ESPAD (European School Survey Project on Alcohol and Drug) (Sierosławski, 2015) czy badań mokotowskich (Ostaszewski, 2014; Ostaszewski, Rustecka-Krawczyk, Wójcik, 2009). To tylko niektóre inicjatywy badawcze dotyczące funkcjonowania młodzieży problemowej. Wnioski z nich płynące nie napawają optymizmem, ponieważ obrazują słabe przygotowanie adolescentów do zaistnienia na rynku pracy i wchodzenia w dorosłe role społeczne. Jeszcze gorszy obraz wyłania się z danych statystycznych na temat młodzieży ze środowisk defaworyzowanych, odczuwającej skutki rozwarstwienia społecznego. W tym wymiarze szczególną grupę stanowi młodzież społecznie nieprzystosowana, będąca obiektem oddziaływań profilaktyczno-wychowawczych oraz interwencji resocjalizacyjnych przeprowadzanych zarówno w środowisku otwartym, jak i w formach instytucjonalnych. Analiza danych statystycznych Ministerstwa Sprawiedliwości (2016) na temat czynów karalnych popełnionych przez nieletnich w ostatniej dekadzie pozwala zauważyć, że skala problemu nieprzystosowania młodzieży w Polsce nie ulega istotnym zmianom. Świadczy to o nikłej skuteczności inicjatyw oraz projektów realizowanych na rzecz minimalizacji problemu. Można stwierdzić, że o młodzieży mówi się i pisze; dla jej dobra podejmuje się działania, jednak ich efekty (zwłaszcza w obszarze resocjalizacji w środowisku otwartym) można określić jako nikłe.

Osobną kwestię stanowi refleksja teoretyczna nad problemem nieprzystosowania – kluczowym terminem z zakresu pedagogiki resocjalizacyjnej. Dominującym modelem w wymiarze postrzegania jego symptomów jest podejście kliniczne, oparte przede wszystkim na identyfikacji braku, niedoborów, doświadczanych traum, dysfunkcji i dezorganizacji środowisk, które skutkują zachowaniami określanymi mianem aspołecznych. Sporadycznie analizuje się problem wielozmiennowo, skupiając się przede wszystkim na czynnikach kształtujących negatywny model funkcjonowania jednostki. Drugoplanową rolę przypisuje się zasobom, jakimi nieletni dysponuje, a które mogą stać się źródłem pozytywnych i akceptowanych społecznie wzmocnień. Analiza stanu badań nad opisywanym problemem nie prowadzi także do wskazania studiów jakościowych umożliwiających rozumiejące podejście do zagadnienia. Wspomniane brak i dewiacja są osią diagnozy oraz oddziaływań metodycznych. Warto podkreślić, że sprowadzają się one do jednostronnego ujęcia problemu. Na przykład celem oddziaływań wobec osoby z problemem zażywania środków psychoaktywnych będzie terapia uzależnień prowadząca do abstynencji. Taka strategia działania nie daje jednak konstruktywnych odpowiedzi na pytania kluczowe dla prawidłowego funkcjonowania jednostki w roli ucznia, partnera w związku, pracownika czy osoby, która – mimo dewiacyjnego stygmatu przeszłości – jest w stanie dążyć do samorealizacji w środowisku otwartym. Po części wpisuje się ona w opisywany przez Zbyszka Melosika (2013, s. 363–370) represywny wymiar kształtowania tożsamości na podstawie instytucjonalnego nadzoru i kontroli).

Alternatywną propozycją refleksji nad młodzieżą jest pozytywny rozwój młodzieży (Positive Youth Development, PYD) – interdyscyplinarna koncepcja powstała na bazie pozytywnych orientacji w naukach społecznych, zwłaszcza w psychologii. Bazując na środowisku postrzeganym ekologicznie i zgodnie z założeniami Resilience, nie tylko dąży się w jej ramach do analizy ryzyka wystąpienia symptomu nieprzystosowania, ale także identyfikuje zasoby, na podstawie których można budować tożsamość jednostki w formie społecznie akceptowanej. Baza teoretyczna PYD znajduje w ostatnich latach poczesne miejsce w refleksji teoretycznej nad młodzieżą oraz postrzeganiu problemów okresu adolescencji i wchodzenia w dorosłość. Zarówno to podejście, jak i nawiązujący do niego (opisany w części poświęconej teoretycznym przesłankom) Good Lives Model (GLM) zawierają wiele elementów wspólnych z założeniami polskiej pedagogiki resocjalizacyjnej. Na szczególną uwagę zasługuje koncepcja wychowawczej funkcji środowiska lokalnego Stanisława Kowalskiego, umiejętnie rozwijana przez Wiesława Ambrozika. Innym obszarem wspólnym są przywoływane w tym rozdziale próby adaptacji koncepcji Resilience na grunt polskiej pedagogiki resocjalizacyjnej. W powyższych założeniach, podobnie jak w przywołanej koncepcji GLM, można wyróżnić sferę teleologiczną, kluczowe teorie dookreślające rozumienie wychowania oraz przesłanki do metodycznego działania, innymi słowy, klasyczne obszary pedagogiki resocjalizacyjnej. Poszukiwanie pól wspólnych we wskazanych obszarach uzasadnia posłużenie się w tytule pracy zwrotem „współczesna pedagogika resocjalizacyjna”.

Powyższą perspektywę teoretyczną można określić, za Lesławem Pytką (2000, s. 325–327), jako interdyscyplinarną (polidyscyplinową, wielodyscyplinową). Pytka stwierdza, że jest ona przejawem eklektyzmu, i dodaje, że można jej zarzucić swego rodzaju bezradność metodologiczną, mimo której

[...] nie ma współcześnie czystych ujęć pedagogicznych, psychologicznych, społecznych, a tym bardziej kryminologicznych, jakby każda z dyscyplin była monolitem (2000, s. 326).

W takie ujmowanie analizowanego problemu wpisuje się pogląd Roberta M. Bohma i Brendy L. Vogel, którzy – oddając teoriopoznawczą złożoność problemu – posłużyli się metaforą osób niewidomych oraz słonia:
Umożliwiono kilku niewidomym osobom kontakt ze słoniem. Każda z osób poznawała przez dotyk inną część jego ciała. Jedna z nich, dotykając ogona, stwierdziła, że słoń jest długi i włochaty; inna, dotykając ucha, opisała go jako chropowatego i szorstkiego; jeszcze inna, badając jego kieł, stwierdziła, że słoń jest długi i gładki. Każdy z nich opisał tylko część słonia, choć był przekonany, że opisywał kompletne zwierzę. Nikt z nich nie opisał słonia w sposób wyczerpujący. Analogicznie naukowcy starający się zrozumieć mechanizm nieprzystosowania i przestępczości badają jedynie część tego fenomenu, preferując określoną dyscyplinę naukową. Raczej nikt z nich nie jest w stanie wyjaśnić w pełni badanego fenomenu, mimo że dążą do jego optymalnego poznania (2011, s. 145).

Mając na względzie opisaną prawidłowość, należy uznać podejście interdyscyplinarne (właściwe dla współczesnej pedagogiki resocjalizacyjnej) nie tyle za metodologiczną bezradność, ile za próbę wieloaspektowego, zobiektywizowanego oglądu analizowanego fenomenu (Konopczyński, 2007, s. 44). Zgodnie z nim przyjęto, że nieprzystosowanie społeczne jest wypadkową jednostkowych, indywidualnych predyspozycji nieletniego oraz warunków środowiskowych (Konopczyński, 2007, s. 44).

W niniejszej pracy szczególną rolę w odniesieniu do jednostkowych zachowań sprzecznych z normami zachowań antyspołecznych przypisano nieformalnym grupom rówieśniczym – tytułowym diadom, klikom i gangom. Bezsprzecznie jest to czynnik rzutujący na zachowania człowieka w okresie adolescencji, rozumiany nie tylko jako wymienione struktury, ale również źródło wzorców osobowych, spędzania czasu i zachowań czy reguł postępowania. Sformułowany tytuł pracy to zatem metafora relacji nieletnich z grupami rówieśniczymi w środowisku otwartym, którego te grupy stanowią integralną część, powiązaną siecią złożonych zależności i uwarunkowań na poziomie lokalnym. Z powodu jego ulotności i hermetycznego świata wzajemnych relacji jest to także obszar stosunkowo trudny do eksploracji przez dorosłych. Przegląd literatury przedmiotu w dalszych rozdziałach niniejszej pracy wskazuje nieliczne prace z tego obszaru. Ponadto kwestią istotną do rozstrzygnięcia jest wybór odpowiedniej opcji metodologicznej umożliwiającej odczytanie i zrozumienie tego mało dostępnego świata, w którym nieletni oscylują między czynnikami zagrażającymi oraz wspierającymi ich rozwój. [...]